Ανάλυση κόστους – ωφέλειας
της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης:
Νέοι ορίζοντες για τις ποινικές επιστήμες
και τις φυλακές
THEO GAVRIELIDES (ΘΗΟ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗΣ)*
Παρά το γεγονός ότι η Επανορθωτική Δικαιοσύνη στις φυλακές είναι ευρέως διαδεδομένη σε διεθνές επίπεδο, η εφαρμογή της στην Ελλάδα παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη. Καθώς αυξάνεται το διεθνές ενδιαφέρον γύρω από την επανορθωτική δικαιοσύνη, το κεφάλαιο αυτό επικεντρώνεται στην οικονομική της βιωσιμότητα στις φυλακές. Η παρούσα μελέτη επιχειρεί να παρουσιάσει μια ανάλυση κόστους – ωφέλειας της επανορθωτικής δικαιοσύνης αντλώντας υλικό από την υπάρχουσα βιβλιογραφία, την εμπειρία του Ηνωμένου Βασιλείου καθώς και πρόσφατης έρευνας του IARS International Institute. Το κεφάλαιο επίσης στοχεύει στη στοιχειοθέτηση νέων προτάσεων προς άνοιγμα νέων οριζόντων για το ελληνικό ποινικό σύστημα.
Εισαγωγή
Ο αυξανόμενος αριθμός των αυτοκτονιών και η εμβάθυνση του ρατσισμού και της ανισότητας στο καθεστώς των φυλακών, όπως επίσης και ο υπερπληθυσμός των φυλακών και οι απάνθρωπες συνθήκες στις οποίες υπόκεινται οι φυλακισμένοι[1], τα υψηλά ποσοστά υποτροπής στο έγκλημα (Barabás, 2012) και το αυξανόμενο κόστος φυλάκισης ως πολιτική και φιλοσοφία για τον έλεγχο του εγκλήματος είναι μόνο μερικοί από τους παράγοντες που επικαλούνται οι μεταρρυθμιστές ανά τον κόσμο στη αναζήτηση εναλλακτικών λύσεων. Η επανορθωτική δικαιοσύνη είναι μία από αυτές τις εναλλακτικές.
Η αλήθεια είναι ότι η εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης στις φυλακές παραμένει κατακερματισμένη και αρκετές φορές περιθωριοποιημένη (δες Guidoni, 2003; Edgar and Newell, 2006; Johnstone, 2007; Dhami et al, 2009; Gavrielides, 2012). Στη Ελλάδα η επανορθωτική δικαιοσύνη παραμένει εξαιρετικά περιορισμένη κυρίως υπό την μορφή της διαμεσολάβησης. Ωστόσο η διεθνής βιβλιογραφία στη αξιολόγηση των μεθόδων και πρακτικών της επανορθωτικής δικαιοσύνης στις φυλακές υποστηρίζει ότι όταν αυτές εφαρμόζονται σωστά μπορεί να επιφέρει θετικά αποτελέσματα για τους θύτες, θύματα και την κοινωνία (Liebmann and Braithwaite, 1999; Liebmann, 2007; Gavrielides, 2012). Βέβαια, δεν μπορεί να παραβλεφθεί το γεγονός ότι υπάρχει και αρκετός σκεπτικισμός στη βιβλιογραφία (Guidoni, 2003).
Η Επανορθωτική δικαιοσύνη αναβίωσε στις αρχές της δεκαετίας του ’70 (Gavrielides, 2011) και οδήγησε σε έναν άνευ προηγουμένου όγκου ακαδημαϊκών και πολιτικών διαβουλεύσεων γύρω από τις δυνατότητές της. Αν και αρκετοί ορισμοί έχουν προταθεί (Johnstone 2007; Gavrielides, 2007) για τους σκοπούς αυτής της μελέτης δεχόμαστε τον εξής “Αποκαταστατική δικαιοσύνη είναι ένα ήθος με πρακτικούς στόχους, μεταξύ των οποίων είναι η αποκατάσταση της βλάβης με τη συμπερίληψη των ενδιαφερομένων μερών σε μια (άμεση ή έμμεση) συνάντηση και μια διαδικασία κατανόησης μέσω εθελοντικού και ειλικρινούς διαλόγου” (Gavrielides, 2007: 139). Η επανορθωτική δικαιοσύνη «υιοθετεί μια νέα προσέγγιση στις έννοιες της σύγκρουσης και του ελέγχου διατηρώντας συγχρόνως συγκεκριμένους επανορθωτικούς σκοπούς». (Gavrielides, 2007: 139)
Η επικέντρωση του ενδιαφέροντος γύρω από τις έννοιες της επανορθωτικής δικαιοσύνης και της εφαρμογής της στις φυλακές είναι πιο επίκαιρη από ποτέ, καθώς όλο και περισσότερες κυβερνήσεις επενδύουν στην εξάπλωσή της. Για παράδειγμα , το 2011 η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου επένδυσε 1.300.000 εκ. λίρες για την ανάπτυξη προγραμμάτων επανορθωτικής δικαιοσύνης στις φυλακές[2] , ενώ το Βέλγιο έχει ήδη δαπανήσει εκατομμύρια ευρώ για να εισαγάγει το θεσμό των «Συμβούλων Επανορθωτικής Δικαιοσύνης» σε όλες τις φυλακές της χώρας[3].
Η εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης σε ένα δυσχερές οικονομικό κλίμα απαιτεί όμως μια ανάλυση κόστους και οφέλους. Τα στοιχεία σχετικά με την οικονομική βιωσιμότητα της επανορθωτικής δικαιοσύνη είναι εξαιρετικά περιορισμένα, πόσο μάλλον η χρήση της στις φυλακές (βλέπε Matrix Evidence, 2009; Victim Support, 2010). Αυτή η σύντομη μελέτη εξετάζει την υπάρχουσα βιβλιογραφία και πρόσφατες έρευνες με στόχο τη δημιουργία προτάσεων για την εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης στην Ελλάδα, με ιδιαίτερη έμφαση στην οικονομική βιωσιμότητα της στις φυλακές.
Το κόστος της δικαιοσύνης
Η οικονομική ανάλυση της ποινής φυλάκισης είναι πολύ ανεπτυγμένη στην βιβλιογραφία (Justice Committee, 2010). Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, το Υπουργείο Δικαιοσύνης στο σύνολό του λαμβάνει χρηματοδότηση ύψους 9,5 δις λιρών ετησίως (από το 2010). Το κόστος φυλάκισης ενός κρατούμενου ανέρχεται στις 41.000 λίρες ετησίως (ή 112,32 λίρες την ημέρα). Αυτό σημαίνει ότι αν υπάρχουν 85.076 κρατούμενοι αυτή τη στιγμή στις φυλακές, το κόστος φυλάκισης τους ανέρχεται στα 3.49δις λίρες. Σύμφωνα με τις στατιστικές του Υπουργείου Εσωτερικών, το κόστος φυλάκισης ενός κρατουμένου, συμπεριλαμβανομένων δικαστικών εξόδων ανέρχεται στις 146.000 λίρες ετησίως (Prison Reform Trust, 2010). Πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι λόγω του πληθωρισμού και την αύξηση του κόστους των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και τροφίμων, τα έξοδα κράτησης, θα συνεχίσουν να αυξάνονται, ακόμη και αν ο αριθμός των κρατουμένων παραμείνει σταθερός (βλέπε Πίνακα 1).
| Έτος | Μέσο κόστος φυλάκισης |
| 2010/11 | £41,000 |
| 2007/08 | £39,000 |
| 2006/07 | £37,500 |
| 2005/06 | £36,500 |
| 2004/05 | £34,500 |
| 2003/04 | £33,000 |
Πίνακας 1: Μέσο κόστος φυλάκισης στο Ηνωμένο Βασίλειο (Hansard 3 Φεβρουαρίου, 2009)
Το κόστος φυλάκισης ενός νέου στην Αγγλία (μέχρι 18 ετών) ανέρχεται ως και 140.000 λίρες ετησίως (100.000 λίρες άμεσο κόστος και 40.000 λίρες έμμεσες δαπάνες μετά την αποφυλάκισή) (Knuutila 2010). Τα δύο τρίτα του προϋπολογισμού του Συμβουλίου Δικαιοσύνης της Νεολαίας (Youth Justice Board), ή περίπου 300 εκατομμύρια λίρες το χρόνο, δαπανάται για τις φυλακές, ενώ οι δαπάνες πρόληψης αποτελούν περίπου το ένα δέκατο των συνολικών δαπανών (Youth Justice Board, 2009).
Επιπλέον, σύμφωνα με έκθεση που δημοσιεύθηκε το 2010 από το New Economics Foundation, ένα άτομο ηλικίας 17 ετών με παραβατική συμπεριφορά μετά από την αποφυλάκισή του θα διαπράξει κατά μέσο όρο περίπου 145 εγκλήματα. Από αυτά τα εγκλήματα περίπου 1,7 θα είναι εγκλήματα πρώτου βαθμού (ανθρωποκτονίες, σεξουαλικά εγκλήματα ή βιαιοπραγίες). Δεδομένου ότι η ποινή φυλάκισης εκτιμάται ότι αυξάνει την πιθανότητα υποτροπής κατά 3,9 τοις εκατό, αυτό μεταφράζεται σε κατά μέσο όρο 5,5 εγκλήματα, εκ των οποίων περίπου 0,06 είναι πρώτου βαθμού (Knuutila, 2010: 40). Τον Ιούνιο του 2010 , ο Γενικός Γραμματέας Δικαιοσύνης δήλωσε ότι η φυλάκιση συχνά αποδεικνύεται ότι είναι «μια δαπανηρή και αναποτελεσματική προσέγγιση που αδυνατεί να μετατρέψει εγκληματίες σε νομοταγείς πολίτες» (Travis, 2010: 1).
|
2000 |
2001 |
2002 |
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008
(1st sem) |
|
| Homicides | 1.33 | 1.20 | 0.86 | 1.06 | 1.01 | 1.20 | 1.00 | 1.27 | 0.58 |
| Frauds | 7.00 | 8.06 | 7.19 | 7.67 | 7.95 | 8.66 | 9.07 | 9.01 | 5.42 |
| Rapes | 1.53 | 1.40 | 1.51 | 1.46 | 1.74 | 1.61 | 1.68 | 1.69 | 0.98 |
| Burglaries | 421.68 | 416.72 | 441.12 | 450.13 | 386.39 | 402.22 | 450.59 | ||
| Robberies | 14.42 | 15.82 | 18.17 | 19.00 | 21.33 | 19.01 | 22.47 | 25.75 | 16.09 |
| Drugs’offences | 70.34 | 89.25 | 90.26 | 97.15 | 76.07 | 89.34 | 84.70 | 80.13 | 47.26 |
| Sex. Exploit. | 2.48 | 3.99 | 3.71 | 3.93 | 3.77 | 4.12 | 4.27 | 2.84 | 1.50 |
Πίνακας 2 Δείκτες εγκληματικότητας στην Ελλάδα (2000 – 2008)
Επίσης υπογράμμισε το ενδιαφέρον της νέας τότε κυβέρνησης για την αναζήτηση νέων και πιο αποτελεσματικών μεθόδων μείωσης της υποτροπής του εγκλήματος και της εξυπηρέτησης της δικαιοσύνης.
Στην Ελλάδα, όσον αφορά τους νεαρούς παραβάτες υπάρχει προοδευτική αύξηση της νεανικής εγκληματικότητας (Ελλάδα – από 2,8% το 1980, το 1985 στο 4,0%, το 1990 στο 4,8%, το 1995 στο 6,1%, το 1996 στο 6,0%, το 1999 στο 6,4% και το 2011 στο 15%). Η Δείκτες εγκληματικότητας στην Ελλάδα ανά 10.000 κατοίκους είναι ανησυχητικοί (βλ. Πίνακας 2).
Η αλήθεια είναι ότι η παγκόσμια οικονομική κρίση δημιουργεί νέα εγκληματολογικά φαινόμενα καθώς και κενά στην ακαδημαϊκή θεωρία, πολιτική και πρακτική. Υπάρχει άμεσος σύνδεσμος μεταξύ της οικονομική κρίσης και της αυξανόμενης εγκληματικότητας. Για παράδειγμα, αρκετοί έχουν υποστηρίξει ότι η νεανική εγκληματικότητα στην Ελλάδα συνδέεται άμεσα με την παγκόσμια κρίση. Επομένως χρειάζονται καινούργιες και συγκεκριμένες εναλλακτικές λύσεις και όχι γενική θεωρητική ανασκόπηση, στιγματισμός και αναχρονιστικές πρακτικές. Σύμφωνα με μελέτη των Γαβριηλίδη και Αρτινοπούλου (2013). Η τοπική νεανική εγκληματικότητα στην Ελλάδα χρειάζεται συγκριτική προσέγγιση και διεθνή συνεργασία, ενεργοποίηση της τοπικής κοινωνίας και ενίσχυση της θέσης του νεαρού πολίτη και της άμεσης δημοκρατίας. Οι 8 πιο σύνηθες λόγοι της ανήλικης εγκληματικότητας είναι:
- Διαλυμένες οικογένειες
- Κοινωνική περιθωριοποίηση
- Οικονομική περιθωριοποίηση και φτώχεια
- Συχνές απουσίες και αποτυχία στα μαθήματα
- Ανεργία
- Μετάδοση εικόνων και πράξεων βίας από ορισμένες εκπομπές των μέσων μαζικής ενημέρωσης
- Κατανάλωση ναρκωτικών και τοξικών ουσιών
- Διαταραχές της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς
Ανάλυση κόστους – ωφέλειας της επανορθωτικής δικαιοσύνης
Πριν από οποιοδήποτε εγχείρημα ανάπτυξης της θεωρίας μας καθώς και απόπειρα εξαγωγής συμπερασμάτων σχετικά με την ανάλυση κόστους – οφέλους της επανορθωτικής δικαιοσύνης, οφείλουμε να ορίσουμε το είδος του «μοναδιαίου κόστους» καθώς και του οφέλους προς εξέταση/ εκτίμηση. Μία από τις σπάνιες μελέτες για το θέμα είναι η έκθεση με τίτλο «Οικονομική ανάλυση των παρεμβάσεων για νέους ενήλικες παραβάτες» που δημοσιεύθηκε το 2012 από το Matrix Εvidence. Η έκθεση προτείνει τα εξής ως «μοναδιαία κόστη» :
- Το κόστος εκτροπής: δηλαδή το κόστος εκτροπής των νέων ενηλίκων παραβατών εκτός του συστήματος ποινικής δικαιοσύνης ή εκτροπής μέσω διαφορετικών διαδρομών μέσα από το ίδιο το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης.
- Το κόστος των εναλλακτικών ποινών: δηλαδή το κόστος των ενδιάμεσων ποινών ή άλλως το κόστος της κοινοτικής εργασίας σε σχέση με το κόστος φυλάκισης, ή το κόστος επανορθωτικών συνεδρίων σε σχέση με το κόστος των ενδιάμεσων ποινών.
- Ο οικονομικός αντίκτυπος των αλλαγών της υποτροπής, τόσο κατά τη διάρκεια και μετά την αποφυλάκιση: ο οικονομικός αντίκτυπος ενός εγκλήματος περιλαμβάνει το κόστος για το σύστημα ποινικής δικαιοσύνης ανταπόκρισης στο έγκλημα, το κόστος της υγειονομικής περίθαλψης για τη θεραπεία του θύματος του εγκλήματος, το οικονομικό κόστος του εγκλήματος στο ίδιο το θύμα, καθώς και τον πόνο και την ταλαιπωρία που βιώνει το θύμα. Δεν περιλαμβάνει το κόστος της απώλειας εισοδήματος λόγω του βεβαρημένου ποινικού μητρώου (Matrix Εvidence, 2009 : 3).
Εξετάζοντας την «εγκληματο-οικονομετρία» της Επανορθωτικής Δικαιοσύνης, χρησιμοποιήσαμε την αναλογία της βασικής οικονομικής θεωρίας σύμφωνα με την οποία η τιμή (κόστος) ενός εμπορεύματος ή υπηρεσίας, επηρεάζει τις σχέσεις ή την ποσότητα του εμπορεύματος που οι άνθρωποι (χρήστες των υπηρεσιών) επιθυμούν να αγοράσουν σε κάθε δεδομένη τιμή. Το λιγοστά στοιχεία δείχνουν ότι οι εξοικονομήσεις που απορρέουν από τη συμβολή της επανορθωτικής δικαιοσύνης στη μείωση των ποσοστών υποτροπής είναι εντυπωσιακά, εγκλήματα μετά την αποφυλάκιση κοστίζουν στο κράτος περισσότερο από 11 δις ετησίως (Prison Reform Working Group 2009), ενώ η χρήση της επανορθωτικής δικαιοσύνης μπορεί να εξοικονομήσει μέχρι 9 λίρες για κάθε μία 1 λίρα που ξοδεύεται (Shapland et al, 2008).
Σύμφωνα με στοιχεία που συγκέντρωσε ο οργανισμός Victim Support (2010: 29), «αν είχε προσφερθεί επανορθωτική δικαιοσύνη σε όλα τα θύματα διάρρηξης, ληστείας και βίας κατά του ατόμου, όπου ο δράστης είχε ομολόγησε την ενοχή του (περίπου 75.000 θύματα), η εξοικονόμηση του κόστους για το ποινικό σύστημα – ως αποτέλεσμα της μείωσης των υποτροπών- θα ανέρχονταν σε τουλάχιστον 185 εκατομμύρια λίρες σε διάστημα δύο ετών». Σε σχέση με τις υπηρεσίες που σχετίζονται με τη διαδικασία φυλάκισης, τα πορίσματα έκθεσης που διεξάχθηκαν το έτος 2010 από τον οργανισμό Victim Support συνοψίζονται στους Πίνακες 3 και 4 παρακάτω:
Πίνακας 3: Εξοικονόμηση του κόστους για το ποινικό σύστημα
(Victim Support, 2010: 29)
Πίνακας 4: Εξοικονόμηση του κόστους για τις φυλακές (Victim Support, 2010: 29)
Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποιήθηκε από το Matrix Evidence (2009), οι πρακτικές της επανορθωτικής δικαιοσύνης θα μπορούσαν να επιφέρουν καθαρό όφελος πάνω από 1δις λίρες μέσα σε ένα διάστημα δέκα χρόνων. Η έκθεση καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η εκτροπή των νεαρών παραβατών από κοινοτικές ποινές σε ένα σύστημα που προβλέπει προδικαστικές συνεδρίες μεσολάβησης θα εξοικονομούσε στο κράτος σχεδόν 275 εκατομμύρια λίρες (7.050 λίρες ανά δράστη). Το κόστος της εφαρμογής του συστήματος αυτού θα καλύπτονταν κατά το πρώτο έτος εφαρμογής του και κατά τη διάρκεια δύο κοινοβουλίων (10 έτη) το κράτος θα μπορούσε να ωφεληθεί πάνω από 1 δις λίρες (2009).
Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2011 από τον γράφοντα για την επανορθωτική δικαιοσύνη στις φυλακές, μερικοί από τους ερωτηθέντες χρησιμοποίησαν δικά τους παραδείγματα για να απεικονίσουν το «κόστος – ωφέλεια» της επανορθωτικής δικαιοσύνης για τις φυλακές, αλλά κανείς από το δείγμα ήταν σε θέση να παράσχει στατιστικά στοιχεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ανάλυση περιστράφηκε γύρω από το χρόνο που δαπανάται κατά τη διαδικασία φυλάκισης των νεαρών παραβατών μέσω παραδοσιακών πρακτικών ποινικής δικαιοσύνης, σε αντιδιαστολή με τις διαδικασίες που προβλέπονται στην επανορθωτική δικαιοσύνη.
Στις λιγοστές πηγές που είναι διαθέσιμες στη βιβλιογραφία ο χρόνος έχει επίσης καταγραφεί ως «μοναδιαίο κόστος». Για παράδειγμα, σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2010 από την Ένωση Αξιωματικών Αστυνομικών (ACPO) για την επανορθωτική δικαιοσύνη, ο μέσος χρόνος που απαιτείται από τους αστυνομικούς του Hertfordshire για την διαχείριση μικρού μεγέθους εγκλημάτων μέσω επανορθωτικής δικαιοσύνης ήταν 36 λεπτά, σε αντίθεση με 5 ώρες 38 λεπτά που δαπανώνται για την έκδοση επιπλήξεων. Μεταφράζοντας το χρόνο σε πραγματικό κόστος παρατηρούμε ότι το κόστος της επανορθωτικής δικαιοσύνης ανέρχεται σε 15.95 λίρες ενώ το κόστος για την έκδοση επιπλήξεων φθάνει τις 149,79 λίρες. Παρόμοια εξοικονόμηση πόρων παρατηρείται και στην περίπτωση της αστυνομίας της Cheshire (20.21 λίρες έναντι 157,09 λίρες) (Cheshire Operation Quest 2, 2009). Συνολικά, τα λιγοστά οικονομικά στοιχεία φαίνεται να είναι ενθαρρυντικά, ωστόσο η έλλειψη επιστημονικών στοιχείων παραμένει.
Στην Ελλάδα, η Διαμεσολάβηση, μια από τις βασικές πρακτικές της επανορθωτικής δικαιοσύνης προβλέπεται ήδη από την νομοθεσία. Συγκεκριμένα Διαμεσολάβηση προβλέπεται από τους:
- Νόμο 3189/2004 (ανήλικες)
- Νόμο 3500/2006 (οικογενειακή βία)
- Νόμο 3898/2010 (ιδιωτικό)
Οι παραπάνω νόμοι καθώς και η υπάρχουσα υποδομή των οργανισμών της κοινωνίας των πολιτών που παρέχουν επανορθωτική δικαιοσύνη μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως βάση για μια οικονομική εναλλακτική λύση στην ποινή της φυλάκισης, με αφετηρία τους ανήλικους παραβάτες. Ωστόσο, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δοθεί στους τρόπους εφαρμογής της επανορθωτικής δικαιοσύνης. Πιο συγκεκριμένα ενώ από οικονομική άποψη, η υιοθέτηση της επανορθωτικής δικαιοσύνης ως προσέγγιση αποκατάστασης του εγκλήματος φαίνεται να είναι συμφέρουσα για την κοινωνία, η χρήση της, αποκλειστικά σε αυτή τη βάση μπορεί να υπονομεύσει τις πρακτικές της μακροπρόθεσμα (Gavrielides, 2014). Για παράδειγμα, σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε από τον γράφοντα (2014) υπήρξε συναίνεση μεταξύ των επαγγελματιών που συμμετείχαν ότι η ανωτέρω προσέγγιση θα μπορούσε να οδηγήσει σε βεβιασμένες πολιτικές λύσεις, έλλειψη συνεκτικής και μακροπρόθεσμης στρατηγικής και υψηλών προσδοκιών.
Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι κυβερνήσεις βρίσκονται υπό αυξανόμενη πίεση να μειώσουν το οικονομικό κόστος της φυλάκισης και τα ποσοστά της υποτροπής στο έγκλημα. Επιπλέον, έχουν ήδη υποστεί κριτική για τον τρόπο που γίνονται περικοπές στις σωφρονιστικές υπηρεσίες. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, η επιτροπή της Δικαιοσύνης της Βουλής (2010: 10) σχολίασε: «Έχουμε σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τις επιπτώσεις της εξοικονόμησης πόρων στις πρακτικές που ακολουθούνται από τις υπηρεσίες πρώτης γραμμής· φυλακές και υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης, οι οποίες (πρακτικές) υπονομεύουν αναμφισβήτητα τις επιδόσεις και των οι δύο υπηρεσιών. Ούτε οι φυλακές, αλλά ούτε οι υπηρεσίες επανένταξης έχουν την ικανότητα να συμβαδίσουν με τα τρέχοντα επίπεδα παραβατών που εισέρχονται στο σύστημα. Επιπλέον, μακροπρόθεσμα, η χρηματοδότηση του κόστους λειτουργίας πρόσθετων θέσεων στις φυλακές και του φόρτου εργασίας των σωφρονιστικών υπηρεσιών δεν είναι βιώσιμη λύση».
H ανωτέρω έρευνα εξέφρασε επίσης ανησυχίες γύρω από τους παράγοντες που ωθούν την κοινωνική πολιτική και τη μεταρρύθμιση της ποινικής δικαιοσύνης (Gavrielides, 2014). Για παράδειγμα, όλοι οι πολιτικοί φορείς που ερωτήθηκαν καθώς και η πλειοψηφία των ερωτηθέντων έκαναν αναφορά σε προγενέστερη δέσμευση της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου για μια εθνική στρατηγική για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη. Οι συζητήσεις έγιναν μέσα σε ένα κλίμα απογοήτευσης και καχυποψίας. Ειδική αναφορά έγινε στο από 2013 έγγραφο διαβούλευσης του Υπουργείου Εσωτερικών σχετικά με τη στρατηγική της κυβέρνησης για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη (Home Office, 2003). Ο διάλογος, οι συζητήσεις και οι υποσχέσεις που έλαβαν χώρα κατά το χρόνο εκείνο αύξησαν τις προσδοκίες του κινήματος της Επανορθωτικής Δικαιοσύνη (Gavrielides, 2003 ). Λίγο μετά τη δημοσίευση του σχεδίου στρατηγικής, και παρά την πληθώρα των στοιχείων που υποβλήθηκαν από κοινό και ιδιώτες, η έντονη δραστηριότητα και το ενδιαφέρον για την Επανορθωτική Δικαιοσύνη εξασθένισε. Η μονάδα επανορθωτικής δικαιοσύνης που συστάθηκε στο πλαίσιο του Υπουργείου Εσωτερικών διαλύθηκε και η πλειοψηφία των συστάσεων που συγκεντρώθηκα παρέμεναν σε μορφή σχεδίου.
Σχεδόν χωρίς εξαίρεση, η κυρίαρχη άποψη των συμμετεχόντων στην προαναφερθείσα έρευνα ήταν ότι το μοντέλο ανοικτής αγοράς θα πρέπει να υποστηρίζεται και να ενθαρρύνεται. Το μοντέλο αυτό ορίστηκε ως ο κοινός σύνδεσμος μεταξύ εθελοντικών, ιδιωτικών, κοινοτικών οργανώσεων και φορέων του δημόσιου τομέα στην ανάπτυξη, την παροχή και την αξιολόγηση πρακτικών επανορθωτικής δικαιοσύνης. Υπήρξε ομοφωνία ότι, ενώ η ευαισθητοποίηση και η ανάπτυξη υποδομών θα πρέπει να λαμβάνουν χώρα μέσα στο secure estate και του προσωπικού των φυλακών, η ανάθεση των πρακτικών επανορθωτικής δικαιοσύνης θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη. Στην πραγματικότητα , ένας αριθμός επαγγελματιών τόνισε τη σημασία της διατήρησης της επανορθωτικής δικαιοσύνης ως «εκ των κάτω προς τα άνω» προσέγγιση και κοινοτικά καθοδηγούμενη.
Σχεδόν όλοι οι ερωτηθέντες υπογράμμισαν τη συμβολή των εθελοντικών και κοινωνικών οργανώσεων για τη διατήρηση της επανορθωτικής δικαιοσύνης και την προώθηση ενός αισθήματος ενδυνάμωσης και «ανήκειν» σε κοινωνικές ομάδες. Οργανώσεις που δραστηριοποιούνται σε αυτόν τον τομέα συνδράμουν στη διατήρηση μιας ισορροπίας μεταξύ των κοινοτικών οργανώσεων, που συχνά αισθάνονται απομονωμένες και απογοητευμένες από τις δημόσιες υπηρεσίες και την κυβέρνηση. Θα πρέπει να καταστεί σαφές σε αυτό το σημείο ότι ο τομέας αυτός συμβάλλει στη δημιουργία διαύλων επικοινωνίας μεταξύ των ατόμων και των κυβερνητικών οργάνων. Επίσης, παρέχει τη δυνατότητα σε μικρές και μεγάλες μειονοτικές ομάδες να έχουν λόγο στη χάραξη πολιτικής, τη νομοθεσία και τη ρύθμιση εσωτερικών ζητημάτων.
Επιπλέον, η συντριπτική πλειοψηφία των εθελοντικών δραστηριοτήτων ασκείται σε τοπικό επίπεδο, συχνά για την αντιμετώπιση των αναγκών των πλέον μειονεκτούσων ομάδων της κοινωνίας. Μια εθνική στρατηγική για την εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης στο καθεστώς ασφαλείας θα πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη το ζήτημα της “τοπικότητας” και την παροχή τοπικών υπηρεσιών. Ως εταίροι, οι πάροχοι υπηρεσιών, υποστηρικτές καθώς και οι εθελοντικές οργανώσεις βρίσκονται σε ιδανική θέση για να συνεργαστούν με τις τοπικές αρχές για την επίτευξη αποτελεσμάτων για τους πολίτες σε τοπικό επίπεδο – βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής και την ποιότητα των υπηρεσιών σε όλους τους τομείς και ενθαρρύνοντας ισχυρές και αλληλέγγυες τοπικές κοινότητες.
Σύμφωνα με τους ερωτηθέντες στην προαναφερθείσα έρευνα που διεξήχθη από τον γράφοντα, οι υπηρεσίες ποινικής δικαιοσύνης δεν συνεργάζονται πάντα επαρκώς και αποτελεσματικά με τις εθελοντικές και κοινοτικές οργανώσεις. Η έρευνα αποκάλυψε ότι το προσωπικό των φυλακών και οι διοικητές γνωρίζουν πολύ λίγα σχετικά με το έργο του εθελοντικού τομέα, και υπάρχει καχυποψία σχετικά με το ρόλο των εθελοντών διαμεσολαβητών. Η στρατηγική αυτή θα πρέπει επίσης να αναγνωρίσει ότι οι περιφερειακοί φορείς διακυβέρνησης και οι στρατηγικές τους βασίζονται όλο και περισσότερο στον εθελοντικό και κοινοτικό τομέα για την πραγμάτωση της ατζέντα τους που αφορά στη μείωση της εγκληματικότητας. Οι στατιστικές δείχνουν επίσης ότι το κοινό εμπιστεύεται τον εθελοντικό και κοινοτικό τομέα περισσότερο από άλλους τομείς, ιδίως σε σχέση με το έργο τους στη μείωση της εγκληματικότητας (Clinks, 2009).
Συμπεράσματα και προτάσεις
Οι κυβερνήσεις ανά την υφήλιο δέχονται αυξανόμενες πιέσεις για να μειώσουν το οικονομικό κόστος της φυλάκισης και της υποτροπής του εγκλήματος. Το καθεστώς λιτότητας στις δημόσιες δαπάνες παρέχει στην επανορθωτική δικαιοσύνη μια μοναδική ευκαιρία να δοκιμάσει στην πράξη το μοντέλο κόστους – ωφέλειας. Τα ελάχιστα στοιχεία φαίνεται να είναι ενθαρρυντικά , αλλά η έλλειψη επιστημονικών δεδομένων παραμένει. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης εντός των σωφρονιστικών ιδρυμάτων και το καθεστώς των φυλακών ανηλίκων.
Μια βασική ανησυχία που προέκυψε από τη έρευνά μας είναι ότι η επανορθωτική δικαιοσύνη μπορεί να υιοθετηθεί από διάφορους φορείς ως εναλλακτική πρακτική όχι λόγω του βάθους και της ποιότητας των αξιών και των πρακτικών της, αλλά λόγω του φαινομενικά χαμηλού κόστους της (Gavrielides, 2012; 2014). Αυτό δημιουργεί σοβαρά θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα. Για παράδειγμα, υπήρξε συναίνεση μεταξύ των επαγγελματιών που έλαβαν μέρος στην προαναφερθείσα έρευνα (Gavrielides, 2012; 2014) ότι μία τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να οδηγήσει σε βεβιασμένες πολιτικές λύσεις καθώς και έλλειψη συνεκτικής και μακροπρόθεσμης στρατηγικής όπως επίσης και υψηλών προσδοκιών.
Για παράδειγμα, σφοδρή κριτική έχουν προκαλέσει οι περικοπές που πραγματοποιούνται στις σωφρονιστικές υπηρεσίες του Ηνωμένου Βασιλείου : «Έχουμε σοβαρές ανησυχίες σχετικά με τις επιπτώσεις της εξοικονόμησης πόρων στις πρακτικές που ακολουθούνται από τις υπηρεσίες πρώτης γραμμής· φυλακές και υπηρεσίες κοινωνικής επανένταξης, οι οποίες [πρακτικές] υπονομεύουν αναμφισβήτητα τις επιδόσεις και των οι δύο υπηρεσιών (Επιτροπή Δικαιοσύνης, 2010: 10). Η Ελλάδα οφείλει να πάρει μαθήματα από την εμπειρία του Ηνωμένου Βασιλείου. Για την ομαλή ανάπτυξη μιας στρατηγικής για την εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης στο ελληνικό σύστημα των φυλακών, μια συμφωνία ανάμεσα σε επαγγελματίες , πολιτικούς και ερευνητές ως προς τη διάθεση των διαθέσιμων πόρων οφείλει να επιτευχθεί.
Η συρρίκνωση του κράτους καθώς και των δημοσίων υπηρεσιών παρουσιάζει επίσης μια ευκαιρία για τον εθελοντικό τομέα, ο οποίος συμβάλει στην κινητοποίηση των κοινοτήτων. Σκεπτικισμός, ωστόσο, παραμένει ως προς τα κίνητρα που οδηγούν στη μεταρρύθμιση της κοινωνικής πολιτικής και την εμπλοκή της κοινωνίας των πολιτών.
Επιπλέον, η γνώση σχετικά με τον ρόλο του εθελοντικού τομέα όσον αφορά την καταπολέμηση του εγκλήματος βασίζεται κυρίως σε ανεκδοτολογικά στοιχεία και σπανίως σε δημοσιευμένες επιστημονικές μελέτες σχετικά με τη συμβολή και την αξιολόγησή του. Η υποδομή για την ανάπτυξη αυτής της γνώσης είναι παντελώς απούσα, ενώ η ακαδημαϊκή κοινότητα πρέπει να αναπτύξει τη σκέψη της ακόμα περισσότερο ως προς την ανάπτυξη σαφέστερων στόχων για την έρευνα γύρω από την επανορθωτική δικαιοσύνη. Αν η ρητορική της επανορθωτικής δικαιοσύνης έχει μέλλον, οι ερευνητές δεν πρέπει να επικεντρώνονται μόνο σε θέματα άμεσης πολιτικής και πρακτικής σημασίας. Αντ’ αυτού, προτείνεται μια ευρύτερη ακαδημαϊκή ατζέντα. Εξίσου σημαντική είναι και η αποστασιοποίηση μεταξύ των στόχων της επανορθωτικής δικαιοσύνης και τους στόχους της ακαδημαϊκής έρευνας. Τέλος, οι ακόλουθες αρχές θα πρέπει να ακολουθούνται κατά την εφαρμογή της επανορθωτικής δικαιοσύνης.
- Δικαιοσύνη από τη βάση προς τα πάνω
- Άμεση, τοπική δημοκρατία
- Ενδυνάμωση του νεαρού πολίτη και κάθε πολίτη
- Εθελοντικά – εμπιστευτικά – αρχές ανθρωπίνων δικαιωμάτων και κράτος δικαίου
- Διάλογος
- Παράλληλο δικαιικό σύστημα.
Βιβλιογραφία
Barabás, T. (2012) “The Position of Juvenile Offenders in Hungary: Policy and Practice” in Gavrielides, T. (Ed.). Rights and Restoration within Youth Justice, Witby, ON: de Sitter Publications.
Clinks (2009). Working together: prison service engagement with the voluntary, faith and community sector in London, London: Clinks
Dhami, M.K., et al. (2009). “Restorative justice in prisons”, Contemporary Justice Review, 12: 4, 433 — 448
Edgar, K., and Newell, T. (2006). Restorative justice in prisons – A guide to making it happen. Winchester: Waterside Press.
Gavrielides, T. (2014). “Reconciling the Concepts of Restorative Justice and Imprisonment. The Prison Journal.
Gavrielides, T. (2012). Restorative Justice and the Secure Estate: Alternatives for Young People in Custody, London: IARS Publications.
Gavrielides, T. (2011). “Restorative Practices: From the Early Societies to the 1970s”. Internet Journal of Criminology ISSN 2045-6743
Gavrielides, T. (2007) Restorative justice theory and practice: addressing the discrepancy. Helsinki: HEUNI.
Gavrielides, T. (2003) “Restorative Justice: Are we there yet? Responding to the Home Office’s Consultation Questions”, Criminal Law Forum 14:4, pp. 385-419.
Gavrielides, T. and V. Artinopoulou (2013). Reconstructing Restorative Justice Philosophy, Ashgate Publishing: Furnham, UK.
Guidoni, O.V. (2003). The ambivalences of restorative justice: Some reflections on an Italian prison project. Contemporary Justice Review, 6, 55–68.
Home Office (2003). Restorative justice: the government’s strategy, London: Home Office.
Johnstone, G. (2007) “Restorative justice and the practice of imprisonment”, Prison Service Journal 140, pp. 15-20.
Justice Committee (2010). Cutting crime: the case for justice reinvestment, London: House of Commons.
Knuutila, A. (2010). Punishing costs: How locking up children is making Britain less safe. London: New Economics Foundation.
Liebmann, M. (2007). Restorative justice: How it works. London: Jessica Kingsley.
Liebmann, M., & Braithwaite, S. (1999). Restorative Justice in Custodial Settings. Retrieved November 30, 2004 from http://www. restorativejustice. org.uk/assets/_ugc/fetch.php?file=12zy_ research_into_ restorative_justice_in_custodial_settings.pdf
Matrix Evidence (2009). Economic Analysis of interventions for young offenders, London: Burrow Cadbury Trust.
Prison Reform Trust (2010). Punishing Disadvantage: a profile of young people in custody, London: Prison Reform Trust.
Prison Reform Working Group (2009). ‘Locked up potential: a strategy for reforming prisons and rehabilitating prisoners’, The Centre for Social Justice.
Shapland, J., Atkinson, A., Atkinson, H., Dignan, J. et al. (2008). Does restorative justice affect reconviction? The fourth report from the evaluation of three schemes (Ministry of Justice Research Series 10/08). London: Ministry of Justice.
Travis, A. (30 June 2010). “Ken Clarke to attach bank’ em up prison sentencing” Guardian accessed on 7/1/2011 http://www.guardian.co.uk/uk/ 2010/jun/30/clarke-prison-sentencing-justice-jail
Victim Support (2010). Victims’ Justice: What victims and witness really want from sentencing, London: Victim Support.
Youth Justice Board (2009). Annual Report and Accounts 2008–09, London: Youth Justice Board.
* Δρ. Θ. Γαβριηλίδης, Ιδρυτής και Διευθυντής The IARS International Institute Independent Academic Research Studies (UK), Επισκέπτης Καθηγητής Buckinghamshire New University, Επισκέπτης Καθηγητής Simon Fraser University, Centre for Restorative Justice | T.Gavrielides@iars.org.uk | @TGavrielides, Unit 14, Dock Offices, Surrey Quays Road, Canada Water, London SE16 2XU, UK. Θερμές ευχαριστίες στην Ανδριάνα Ντζιαδήμα για την βοήθεια της ως ερευνήτρια.
- Βλ. Committee for the Prevention of Torture and Inhumane and Degrading Treatment http://www.coe.int/lportal/web/coe-portal/what-we-do/human-rights/ prevention-of-torture?dynLink=true&layoutId= 23&dlgroupId=10226&fromArticleId
[2] See https://consult.justice.gov.uk/digital-communications/effective-community-services-1 (Accessed June 2012).
[3] See http://www.restorativejustice.org/prison/09examples/belgium/ (Accessed June 2012).