Ο ακρωτηριασμός των σωφρονιστικών θεσμών και η επιστροφή στη σωφρονιστική «κανονικότητα» Ο σύντομος βίος των φυλακών «υψίστης ασφαλείας» στην Ελλάδα

ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΟΥΛΟΥΡΗΣ

 Ο ακρωτηριασμός των σωφρονιστικών θεσμών και η επιστροφή

στη σωφρονιστική «κανονικότητα»

Ο σύντομος βίος των φυλακών

«υψίστης ασφαλείας» στην Ελλάδα*

Νικολαος Κ. Κουλουρης**

  1. Εισαγωγική τοποθέτηση

Μετά από μια παρατεταμένη περίοδο επιδείνωσης των όρων λειτουργίας των ελληνικών φυλακών,[1] που έχει αναγνωρισθεί από τους θεσμικούς στυλοβάτες της ποινικής καταστολής[2] και τους μηχανισμούς παρακολούθησης του «σωφρονιστικού συστήματος»[3] και έχει καταγγελθεί από κρατουμένους, οργανώσεις και πολιτικούς – κοινωνικούς σχηματισμούς υπεράσπισης των δικαιωμάτων [τους],[4] η αέναη ένταση που χαρακτηρίζει τη σωφρονιστική μεταρρύθμιση και καθορίζει τον τιμωρητικό ή τον επανεντακτικό προσανατολισμό της[5] έφθασε σε οριακό σημείο. Οι στερήσεις και οι περιορισμοί στο όνομα της ασφάλειας από τη μια πλευρά και οι παροχές και τα δικαιώματα στο όνομα της νομιμότητας και της κοινωνικής επανένταξης από την άλλη πλευρά, έδωσαν μια ακόμη μάχη, που αποδείχθηκε άνιση αλλά όχι τελική: η «άγρια» φύση της φυλακής επικράτησε της «πολιτισμένης» εκδοχής της και επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά με τη θεσµοθέτηση ενός αυστηρότερου καθεστώτος μεταχείρισης κρατουμένων οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την ασφάλεια και την τάξη στις φυλακές καθώς και για την ασφάλεια της χώρας και τη δημόσια τάξη.[6] Η επικράτηση αυτή, όμως, ήταν βραχύβια καθώς οι έντονες αντιδράσεις που δημιούργησε το συγκεκριμένο καθεστώς κράτησης[7] οδήγησαν στην κατάργησή του δέκα μήνες μετά τη νομοθετική εισαγωγή του.[8] Οι κοινωνικοπολιτικές ζυμώσεις που διαμόρφωσαν τη δημόσια συζήτηση με άξονα τις φυλακές υψίστης ασφαλείας (ή καταστήματα κράτησης τύπου Γ΄) δείχνουν ότι η σημασία του πολιτικού παράγοντα είναι καθοριστική για τις εκάστοτε προτιμητέες επιλογές: η υποστήριξη και η αμφισβήτηση των φυλακών που διακρίνονται από τις άλλες λόγω του ιδιαίτερα περιοριστικού καθεστώτος κράτησης με το οποίο λειτουργούν συνδέθηκαν με συγκεκριμένες αντιλήψεις και πρότυπα αντεγκληματικής και ειδικότερα ποινικής πολιτικής στο πλαίσιο της ιδεολογίας της άμυνας της κοινωνίας έναντι του εγκλήματος, που εκφράζουν ουσιωδώς διαφορετικές θεωρήσεις περί της δοσολογίας των στοιχείων ποινικής καταστολής και κοινωνικής πρόνοιας που συναντώνται στους χώρους καταναγκαστικής ιδρυματικής διαβίωσης των κρατουμένων.[9]

  1. Από την αποθήκευση των κρατουμένων στην εκδικητική απομόνωσή τους

 Σε μια περίοδο κατά την οποία είχε επισημανθεί ότι «το ευνομούμενο σωφρονιστικό σύστημα, στο οποίο θεωρητικά αποβλέπει ο νόμος, έχει δώσει τη θέση του στην πρακτική της απλής “αποθήκευσης κρατουμένων”»[10] με την επί μακρόν σώρευση όλο και μεγαλύτερου αριθμού υποδίκων και καταδίκων σε ανεπαρκείς χώρους κράτησης,[11] με ακατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή, απουσία δραστηριοτήτων των κρατουμένων, ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη, υποστελέχωση και «παράδοση» του ελέγχου στα χέρια ομάδων ισχυρών κρατουμένων,[12] το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επικαλέστηκε α) ποσοτικές και ποιοτικές μεταβολές της εγκληματικότητας «με εγγενή βιαιότητα και διάχυτη επικινδυνότητα που επηρεάζει και αντανακλά τόσο στον αριθμό του έγκλειστου πληθυσμού τόσο και στα ποιοτικά του χαρακτηριστικά» και β) «επιδρομικές επιθέσεις κατά καταστημάτων κράτησης προκειμένου να αποδράσουν κρατούμενοι ιδιαίτερα επικίνδυνοι για τη δημόσια τάξη και ασφάλεια».[13] Είχε προηγηθεί η δημιουργία κατάλληλου κλίματος με τον ισχυρισμό ότι ο νομοθέτης θα απαντούσε στη μη επιστροφή ενός αδειούχου κρατουμένου από την έβδομη άδεια που έλαβε με την επανεξέταση του νομοθετικού πλαισίου  χορήγησης αδειών.[14]  Η σύνδεση της παραβίασης μιας άδειας με την κλιμάκωση της ασφάλειας των φυλακών προφανώς δεν μπορεί να είναι πειστική, αφού η μη επιστροφή ενός αδειούχου κρατουμένου δεν συνδέεται με το καθεστώς και το επίπεδο ασφαλούς κράτησης. Τούτο, δε, ακριβώς επειδή κάθε  αδειούχος κρατούμενος εξέρχεται νόμιμα από τη φυλακή και δεν «εκθέτει» με τη μη επιστροφή του κάποια ανεπάρκεια του φυλακτικού σκέλους του εγκλεισμού. Επομένως όποια σχετική σύνδεση επιχειρήθηκε, μόνο ως πρόφαση μπορεί να αξιολογηθεί. Το κρίσιμο ζήτημα αποδείχθηκε ότι ήταν κάτι περισσότερο από τις άδειες: η εν γένει επικοινωνία των κρατουμένων με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον και γενικότερα, ό,τι συνδέεται -έστω θεωρητικά- με τις προοπτικές επιστροφής τους στην κοινωνική ζωή μετά την αποφυλάκιση.

Ακολούθησε το σχέδιο νόμου του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και  Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις», που τέθηκε σε διαβούλευση τη Δευτέρα 17.3.2014.[15] Σ’ αυτό περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, ρυθμίσεις  για τα καταστήματα κράτησης Γ΄ τύπου (φυλακές  υψίστης ασφαλείας, όπως τις χαρακτήριζε το ίδιο το Υπουργείο με σχετικό δελτίο τύπου στην ιστοσελίδα του στις 10.3.2014[16]).  Οι φυλακές αυτού του τύπου είχαν προβλεφθεί από το 2009, αποτελώντας, τότε, «απάντηση» του κράτους στη δεύτερη απόδραση δύο κρατουμένων με ελικόπτερο από το Κατάστημα Κράτησης Κορυδαλλού.[17]  Στο διάστημα που μεσολάβησε, όμως, δεν καθορίστηκε το καθεστώς κράτησης στο οποίο θα υπάγονταν οι κρατούμενοι  στα καταστήματα αυτά, ούτε ο τρόπος με τον οποίο θα κρινόταν η «επικινδυνότητά» τους. Πέντε χρόνια αργότερα ο νομοθέτης επανήλθε επιχειρώντας να ισοπεδώσει κάθε θεμελιώδη ποινικολογική αρχή που διέπει τη σωφρονιστική νομοθεσία και την προσανατολίζει στη δίκαιη και ίση  μεταχείριση των κρατουμένων, με παροχή ευκαιριών κοινωνικής επανένταξης. Ακόμη περισσότερο: οι ρυθμίσεις που τέθηκαν υπό διαβούλευση σήμαιναν μια επικείμενη, τότε, εκτροπή από κάθε έννοια σωφρονιστικής νομιμότητας, αν όχι θεσμική εκτροπή.  Πρόθεση των συντακτών του νομοσχεδίου για τις φυλακές τύπου Γ΄ ήταν να αποκλείσουν, άμεσα ή έμμεσα, μεγάλο αριθμό κρατουμένων από την εφαρμογή  βασικών θεσμών και μέτρων που αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της μεταχείρισής τους (άδειες, εργασία με ευεργετικό υπολογισμό, επισκεπτήρια, αλληλογραφία, ημιελεύθερη διαβίωση, απόλυση υπό όρο) στο πλαίσιο της στέρησης της προσωπικής ελευθερίας τους.  Όπου αυτό δεν οριζόταν ρητά, ομολογείτο κυνικά με τη «ρήτρα» ότι οι περιορισμοί που θα επιβάλλονται στα καταστήματα κράτησης τύπου Γ΄ επιτρέπεται να καθιστούν ανέφικτη την εφαρμογή θεσμών και προγραμμάτων που προβλέπονται στον Σωφρονιστικό Κώδικα.[18]

Στο σχέδιο νόμου προβλεπόταν ότι στις φυλακές αυτές θα κρατούνται, ανάλογα με το (ποινικό ή πειθαρχικό) έρεισμα της  εισαγωγής ή της μεταγωγής τους, για χρονικό διάστημα τουλάχιστον τεσσάρων ή δέκα ετών, που θα μπορούσε να επιμηκύνεται διαδοχικά, κάθε φορά επί  διετία και χωρίς ανώτατο όριο, βάσει μιας εκτίμησης περί «ιδιαίτερης επικινδυνότητας», υπόδικοι και κατάδικοι για ορισμένα εγκλήματα, όπως είναι, κατά τη διατύπωση της ανακοίνωσης του υπουργείου, «η διάπραξη τρομοκρατικών πράξεων ή η διάπραξη εγκλημάτων στο πλαίσιο εγκληματικής οργάνωσης».

Για να μπορεί να εφαρμοστεί αυτή η ανατροπή των δεδομένων στον τομέα της πολιτικής του για τις φυλακές, το Υπουργείο Δικαιοσύνης προωθούσε αλλαγές ως προς τα όργανα και τις διαδικασίες μεταγωγής των κρατουμένων και τις υπηρεσίες εξωτερικής φρούρησης των φυλακών, «εκχωρούσε» αρμοδιότητες που έχει εκ της πολιτειακής αποστολής του στο Υπουργείο Δημόσιας Τάξης και Προστασίας του Πολίτη και άνοιγε τον δρόμο για την ανάληψη της διοίκησης των φυλακών από συνταξιούχους δικαστικούς λειτουργούς και αξιωματικούς της αστυνομίας.[19] Για να μην υπάρχει καμιά αμφιβολία ως προς τον χαρακτήρα του καθεστώτος κράτησης στις φυλακές τύπου Γ΄ και τον σκοπό της λειτουργίας τους, στο σχέδιο νόμου καθίστατο σαφές ότι οι κρατούμενοι σ’ αυτές «δεν μετάγονται για πειθαρχικούς λόγους σε καταστήματα κράτησης άλλου τύπου»,[20] αφού οι ίδιες θα αποτελούσαν το πειθαρχικό ναδίρ του «σωφρονιστικού» συστήματος.

Η υπό διαμόρφωση (τότε) πρωτοβουλία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, στο μέρος που αφορούσε την πολιτική του στον τομέα των φυλακών, ακολουθούσε την πεπατημένη της εισαγωγής μέτρων αυστηρότητας που συνεπάγονται την έκτιση ποινών διαφορετικών ταχυτήτων και πρόσθετε το στοιχείο της διαφοροποίησης του καθεστώτος κράτησης επί τα χείρω όσον αφορά τη δεινοπάθεια που συνεπάγεται η ποινική προσβολή της προσωπικής ελευθερίας. [Εξ]ωθούσε την ποινική καταστολή από τον ωφελιμισμό και την ουδετερότητα που τη χαρακτηρίζουν τις τελευταίες δεκαετίες με τις νομοθετήσεις του 1967, του 1989 και του 1999,[21] στην εκδικητικότητα. Επρόκειτο για μια θεσμική ακρότητα που μόνο εντάσεις, αντιπαλότητα και εχθρότητα μπορούσε να καλλιεργήσει στον χώρο των φυλακών, επισπεύδοντας την από καιρό προαναγγελθείσα κατάρρευσή του σε βάρος κάθε έννοιας νομιμότητας και δικαιοσύνης.

Ενώ η κατάσταση των φυλακών περιγραφόταν με όρους «σωφρονιστικής έκρηξης» για την οποία «χρειάζεται μεσοπρόθεσμη συγκροτημένη ποινική και σωφρονιστική πολιτική με βάση το τρίπτυχο: λιγότεροι κρατούμενοι, μικρότερος χρόνος εγκλεισμού, ειδική μέριμνα για εξαιρετικές περιπτώσεις»,[22] το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων υποβάθμιζε τη σημασία της άμβλυνσης των απαράδεκτων και παράνομων συνθηκών κράτησης, που ισοδυναμούν με απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση σύμφωνα με τη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως δείχνει ο κατάλογος των καταδικαστικών αποφάσεών του σε βάρος της Ελλάδας.[23] Με την εκμετάλλευση των ηθικ[ολογικ]ών πανικών[24] που καλλιεργήθηκαν από διάφορες παράνομες και βίαιες ενέργειες κρατουμένων που προκάλεσαν αντίποινα από την πλευρά οργάνων του κράτους και εκδηλώσεις αυτοδικίας από την πλευρά του προσωπικού των φυλακών,[25] προώθησε την ψήφιση νόμου για την ίδρυση καταστημάτων κράτησης «υψίστης ασφαλείας». Οι ενέργειες αυτές των κρατουμένων δεν προβλημάτισαν ως ενδεχόμενες εκδηλώσεις αντίδρασής τους στα αδιέξοδα του εγκλεισμού. Αντιθέτως, έγιναν επιχειρήματα για την αποθέωση της ασφάλειας.

Οι βασικές ρυθμίσεις του νομοσχεδίου αφορούσαν τις προϋποθέσεις και τις κατηγορίες των κρατουμένων που θα εγκλείονται στα καταστήματα τύπου Γ΄ βάσει του ποινικού ή του πειθαρχικού ιστορικού τους, τις δυνατότητες των κρατουμένων να προσφύγουν κατά της τοποθέτησής τους (αλλά και του ίδιου του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ο οποίος, όταν επιμένει στην τοποθέτηση αυτή, ανάγεται σε διάδικο, με αρμοδιότητες και δικαιώματα που θίγουν την αρχή της διάκρισης των εξουσιών), τον ελάχιστο χρόνο παραμονής των κρατουμένων στα καταστήματα τύπου Γ΄ και τις απεριόριστες παρατάσεις του, τη φρούρησή τους από ειδική υπηρεσία της Ελληνικής Αστυνομίας με εκτεταμένη επιχειρησιακή ευχέρεια, την κατάργηση των αδειών και της ημιελεύθερης διαβίωσης (που ούτως ή άλλως ως θεσμός παραμένει σχεδόν ανενεργός), τον αποκλεισμό από την εργασία με υπολογισμό πλασματικού χρόνου έκτισης ποινής και τις αυστηρότερες (και αναδρομικά, παρά τη Συνταγματική απαγόρευση) προϋποθέσεις χορήγησης απόλυσης υπό όρους.

Το νομοσχέδιο προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις επιστημονικών φορέων, κοινωνικών οργανώσεων, κομμάτων και συλλογικοτήτων.[26] Κυρίως όμως συνάντησε την αντίδραση των κρατουμένων, οι οποίοι επί ημέρες διεξήγαγαν μαζικά απεργία πείνας, ζητώντας να μην ψηφιστεί ένας νόμος ο οποίος θα έβαζε ταφόπλακα στα δικαιώματά τους, τα οποία ήδη είναι ιδιαίτερα κακοποιημένα στην ελληνική σωφρονιστική δυστοπία.[27]

Κατά την επεξεργασία και κατά πλειοψηφία ψήφιση του νομοσχεδίου στο θερινό τμήμα της Βουλής, έγιναν αρκετές τροποποιήσεις με τις οποίες επιχειρήθηκε να αμβλυνθούν οι αντιδράσεις. Έτσι, περιορίστηκε ο κύκλος των επιλέξιμων για τα καταστήματα τύπου Γ΄ κρατουμένων και μειώθηκαν τα κατώτατα όρια παραμονής τους  σ’ αυτά.  Αυτό έγινε με τη συνήθη –τουλάχιστον μετά το 2001- πρακτική, της επιλογής συγκεκριμένων ιδιαίτερα «απαξιολογούμενων» (κατά τις ευμετάβλητες διαθέσεις του νομοθέτη) πράξεων σε συνδυασμό με τη διάρκεια των ποινών που έχουν επιβληθεί γι’ αυτές. Επρόκειτο, λοιπόν, για άλλη μια διεύρυνση των μέτρων δυσμενούς διακριτικής ποινικοσωφρονιστικής μεταχείρισης που βρίσκει πεδίο εφαρμογής συνήθως στις άδειες και την απόλυση υπό όρο, άρχισε με τους καταδίκους για εσχάτη προδοσία και συνεχίστηκε με τους «εμπόρους» ναρκωτικών, για να επεκταθεί στους δράστες ένοπλων ληστειών και τα μέλη εγκληματικών ή τρομοκρατικών οργανώσεων.[28]

Οι αλλαγές που έγιναν δεν αποτέλεσαν διαφοροποίηση της φιλοσοφίας του νομοθέτη. Ο Νόμος  4274/2014 «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α΄ 147/14.7.2014), εξέφρασε αντιλήψεις εξουδετέρωσης των κρατουμένων που θεωρούνται επικίνδυνοι για τη δημόσια τάξη και ασφάλεια της χώρας, οι οποίοι αποφασίστηκε ότι πρέπει να ζουν υπό συνθήκες αδράνειας, ανισότιμης μεταχείρισης, βάναυσης πειθαρχικής κανονικοποίησης και με σοβαρό έλλειμμα επικοινωνίας με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Οι ρυθμίσεις του νόμου παρέπεμπαν σε εποχές και πρακτικές κοινωνικής απομόνωσης και εξόντωσης των εχθρών του καθεστώτος. Με το εξαιρετικά περιοριστικό καθεστώς κράτησης που καθιέρωναν, δημιουργούσαν μια ακρωτηριασμένη σωφρονιστική νομοθεσία, απόσπασμα της ισχύουσας, χωρίς τα φιλελεύθερα χαρακτηριστικά της, με την αποκοπή βασικών στοιχείων του επανεντακτικού προσανατολισμού της και με την πρόκληση σοβαρού πλήγματος σε θεμελιώδεις αρχές του ποινικού και του σωφρονιστικού δικαίου, ιδίως της ισότητας και της αναλογικότητας. Με τον συγκεκριμένο νόμο α) άλλαξε το όργανο που διατάσσει τη μεταγωγή και παραμονή των κρατουμένων στα καταστήματα κράτησης «τύπου Γ΄», β) οι προϋποθέσεις για την εφαρμογή της μεταφοράς και παραμονής των κρατουμένων σ’ αυτά συνδέθηκαν με τις περισσότερες κατηγορίες των υφιστάμενων κακουργημάτων, γ) η διαπίστωση της επικινδυνότητας των κρατουμένων από τον εισαγγελέα με αόριστα κριτήρια συμπληρώθηκε με τον μεγάλο προβλεπόμενο χρόνο παραμονής των κρατουμένων εκεί (τέσσερα και δύο τουλάχιστον έτη, ανάλογα με την περίπτωση) και με τη συνέχισή του μέσω παρατάσεων της κράτησής τους ακόμη και μέχρι τη λήξη της ποινής τους και δ) περιορίστηκαν (ή και «αφανίστηκαν») τα δικαιώματα των κρατουμένων.[29] Όλα αυτά συνιστούσαν έναν «σωφρονιστικό εκτροχιασμό», μετατρέποντας το εξαιρετικό σε κανονικό και παράγοντας ένα σωφρονιστικό αντι-δίκαιο. Οι φυλακές τύπου Γ΄ δεν ήταν η απάντηση του κράτους στην εν εξελίξει απορρύθμιση του εγκαταλειμμένου σωφρονιστικού συστήματος, ήταν η αποκάλυψη του εκδικητικού προσώπου της ποινικής καταστολής.

Στις αντιδράσεις που είχαν προηγηθεί, προστέθηκε η κατάθεση των προβληματισμών και των διαπιστώσεων 41 πανεπιστημιακών από ΑΕΙ της Ελλάδας και της αλλοδαπής οι οποίοι θεραπεύουν γνωστικά αντικείμενα στις Εγκληματολογικές και Ποινικές Επιστήμες. Σε κείμενο που συνυπέγραψαν και απέστειλαν τον Οκτώβριο του 2010 στη Βουλή των Ελλήνων, στον Υπουργό Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και σε επιστημονικούς και επαγγελματικούς φορείς για να αναδείξουν τα προβλήματα που προκύπτουν από τις νομοθετικές ρυθμίσεις για τη λειτουργία των φυλακών τύπου Γ΄ στο πλαίσιο ενός κράτους δικαίου,[30] επισήμαιναν ότι με τις φυλακές αυτές τίθενται «σοβαρά ζητήματα συνταγματικότητας, σχετικά με τις αρχές της ισότητας και αναλογικότητας. Επίσης δημιουργείται ανασφάλεια δικαίου σε ένα πεδίο όπου η προστασία των ατομικών δικαιωμάτων προέχει. […] ανατρέπονται αδικαιολόγητα, είτε επιλεκτικά με βάση το είδος του εγκλήματος που τελέστηκε είτε με βάση αόριστα και απολύτως υποκειμενικά αξιολογικά στοιχεία -επί το δυσμενέστερο- το καθεστώς κράτησης και οι συνθήκες διαβίωσης της συντριπτικής πλειονότητας των κρατουμένων στα ελληνικά καταστήματα κράτησης». Κατέληγαν, δε, ως εξής: « Έναντι της “δημόσιας δήλωσης” κατά της χώρας μας για τις απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης στα σωφρονιστικά μας καταστήματα, στην οποία προχώρησε πρόσφατα η Επιτροπή Πρόληψης κατά των Βασανιστηρίων [του Συμβουλίου της Ευρώπης[31]], ως σωφρονιστική προτεραιότητα για την χώρα μας δεν επιλέχθηκε η βελτίωση των απάνθρωπων αυτών συνθηκών, αλλά η δημιουργία “φυλακών ασφαλείας”».

Οι επιφυλάξεις και αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν για τη θεσμοθέτηση των φυλακών τύπου Γ΄ αποδείχθηκε ότι ήταν βάσιμες με τη δημοσίευση του εσωτερικού κανονισμού τους[32] και του κανονισμού ασφαλείας των καταστημάτων κράτησης.[33] Εκτός από την κατάργηση των τακτικών και εκπαιδευτικών αδειών απουσίας των κρατουμένων καθώς και της ημιελεύθερης διαβίωσης, ένας ακόμη τομέας δυσμενούς διαφοροποίησης της μεταχείρισης των κρατουμένων στις φυλακές τύπου Γ΄ ήταν η εργασία τους, η οποία από τη μια πλευρά δεν υπολογίζεται ευεργετικά για τον χρόνο που βρίσκονται στις φυλακές αυτές, από την άλλη περιορίζεται σε απασχόληση μόνο εντός των πτερύγων στις οποίες κρατούνται. Η επικοινωνία των κρατουμένων και η ευχέρεια κινήσεών τους εντός των καταστημάτων κράτησης αποτελούσαν την αιχμή του δόρατος της διαφοροποίησης των φυλακών τύπου Γ΄ από τις υπόλοιπες.

Το κανονιστικό πλαίσιο λειτουργίας των φυλακών αυτών όπως καθορίστηκε από τον τροποποιηθέντα Σωφρονιστικό Κώδικα και τις προαναφερθείσες υπουργικές αποφάσεις[34] είχε ως συνέπεια οι κρατούμενοι σ’ αυτές:

α. να μη λαμβάνουν τακτικές και εκπαιδευτικές άδειες (μπορούσαν, όμως, να λαμβάνουν ολιγόωρες εξόδους αντί των έκτακτων αδειών),

β. να μην τίθενται σε καθεστώς ημιελεύθερης διαβίωσης,

γ. να μην είναι δυνατό να λαμβάνουν τρόφιμα από τους επισκέπτες μέχρι δύο φορές τον μήνα (κάτι που προβλέπεται για τα υπόλοιπα καταστήματα κράτησης, αν το επιτρέψουν τα Συμβούλια Φυλακής),

δ. να μην εργάζονται σε θέσεις εργασίας έξω από τις πτέρυγες στις οποίες κρατούνται,

ε. να μη μετακινούνται έξω από τις πτέρυγες στις οποίες κρατούνται παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις,

στ. να μη λαμβάνουν συσσίτιο σε κοινόχρηστο χώρο, αλλά μόνο στα κελιά ή τους θαλάμους κράτησης για να αποφεύγονται οι συγκεντρώσεις τους,

ζ. να μη μετάγονται σε άλλες φυλακές για προσωπικούς, οικογενειακούς ή άλλους κοινωνικούς λόγους (μεταγωγές επιτρέπονταν μόνο για λόγους δικονομικούς και υγείας).

Περαιτέρω, ο συνδυασμός των δύο υπουργικών αποφάσεων (εσωτερικού κανονισμού των φυλακών τύπου Γ’ και κανονισμού ασφαλείας) δημιουργούσε φυλακές φρούρια με διαρρύθμιση «στεγανών» χώρων, συστήματα απενεργοποίησης σήματος κινητών τηλεφώνων και ασύρματων δικτύων, κιγκλίδες και κλωβούς ασφαλείας, με διαδοχικές ζώνες ασφαλείας και περιμετρικές περιφράξεις, με συνεχείς ελέγχους, ακόμη και με ενοικίαση ιδιωτικών περιουσιών που ενδέχεται να βρίσκονται εντός των ζωνών ασφαλείας.

Με αυτά τα δεδομένα, η έναρξη λειτουργίας του καταστήματος κράτησης που ορίστηκε ως κατάστημα τύπου Γ΄ (Δομοκού)[35] με μεταγωγές επιλεγμένων κρατουμένων τις τελευταίες ημέρες του 2014[36] προκάλεσε νέες αντιδράσεις και εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των κρατουμένων, από την πλευρά των οποίων συνέχισε να προβάλλεται το αίτημα της κατάργησης των φυλακών «υψίστης ασφαλείας».[37]

  1. Η «αποκατάσταση» του Σωφρονιστικού Κώδικα

Στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης που προέκυψε από τις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015, ο Υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ν. Παρασκευόπουλος, σύμφωνα με τη σχετική προεκλογική δέσμευση του πρώτου σε ψήφους κόμματος,[38] δήλωσε ότι «θα προχωρήσει η κατάργηση σωφρονιστικών καταστημάτων τύπου Γ΄. Ο θεσμός που πρόσφατα έχει εισαχθεί είναι από πολλές απόψεις προβληματικός. Αλλάζει ποιοτικά την ποινή χωρίς πάντα να στηρίζεται η αλλαγή αυτή σε δικαστική κρίση, πράγμα που σημαίνει δυσαναλογία σε σχέση με ό,τι είχε κριθεί ως δίκαιη ποινή. Οι όροι υπαγωγής στα σωφρονιστικά καταστήματα τύπου Γ΄ ήταν τόσο ευρείς, ώστε να απειλείται η πλειονότητα των κρατουμένων. Εξάλλου οι στερήσεις δικαιωμάτων π.χ. επικοινωνίας έφθαναν σε αναίρεση θεμελιακών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Η κατάργηση βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν πτέρυγες με αυξημένα μέτρα ασφαλείας σε διάφορα σωφρονιστικά καταστήματα. Η επιβάρυνση όμως δεν θα αφορά τις στοιχειώδεις εγγυήσεις ανθρώπινων δικαιωμάτων. Εξάλλου θα επιτρέψει να αναβαθμιστούν οι όροι κράτησης για τους λοιπούς κρατούμενους».[39]

Στις 13.3.2015 εκδόθηκε δελτίου τύπου[40], με το οποίο ανακοινώθηκε ότι επρόκειτο να κατατεθεί νομοσχέδιο που θα ρυθμίζει επείγοντα θέματα του ποινικού και του σωφρονιστικού συστήματος, μεταξύ των οποίων η κατάργηση των φυλακών τύπου Γ΄. Στις 17.3.2015 δόθηκε στη δημοσιότητα το νομοσχέδιο και αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Δικαιοσύνης ενημερωτικό σημείωμα στο οποίο προτασσόταν η κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ΄ τύπου, με το σκεπτικό ότι «θεωρείται απολύτως επαρκής η αντιμετώπιση του συνόλου των κρατουμένων από το προϋφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο, ενώ η δημιουργία αυτού του τύπου φυλακών δημιούργησε αντί να λύσει προβλήματα. Σημειώνεται ότι ήδη με την διάταξη του άρθρου 11 του Σωφρονιστικού Κώδικα (ν. 2776/1999) υπάρχουν ρητές και σαφείς προβλέψεις για την αντιμετώπιση των κρατουμένων που δημιουργούν σοβαρά προβλήματα στην κοινή διαβίωση και στην εν γένει εύρυθμη λειτουργία του σωφρονιστικού καταστήματος».[41] Είχε προηγηθεί (2.3.2015) η έναρξη απεργίας πείνας κρατουμένων στις φυλακές Δομοκού (τύπου Γ΄), Λάρισας και Κορυδαλλού (ανδρών και γυναικών), με βασικό αίτημα την κατάργηση των φυλακών «υψίστης ασφαλείας»[42] και ακολούθησαν ανακοινώσεις α) των προσωπικών ιατρών των  απεργών πείνας, στην οποία η κατάσταση της υγείας τους χαρακτηριζόταν «ιδιαίτερα ανησυχητική» (21.3.2015) και β) (απαντητική) του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, στην οποία οι κρατούμενοι προσκαλούνταν «να διακόψουν την απεργία τους αναμένοντας την εξέλιξη των νομοπαρασκευαστικών εργασιών που από πριν είχαν ξεκινήσει και με ταχύτητα προχωρούν. Κάποια από τα αιτήματα των απεργών αντιστοιχούν σε από καιρό εξαγγελμένες νομοθετικές πρωτοβουλίες της κυβέρνησης, ενώ άλλα θα εξεταστούν στο πλαίσιο της αναθεώρησης των σχετικών κωδίκων» (23.3.2015).[43] Αμέσως μετά[44] ανακοινώθηκε η κατάθεση από τον Υπουργό Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρώπινων Δικαιωμάτων στη Γενική Γραμματεία της Κυβέρνησης του σχεδίου νόμου «Μεταρρυθμίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ’ τύπου και άλλες διατάξεις». Ακολούθησε (27.3.2015)[45] νέα ανακοίνωση για την πορεία του νομοσχεδίου αυτού, σύμφωνα με την οποία «κατατέθηκε και συζητήθηκε στις 26.3.2015 στην Κεντρική Νομοπαρασκευαστική Επιτροπή, το σχέδιο νόμου που αφορά μεταρρυθμίσεις ποινικών διατάξεων μεταξύ των οποίων και την κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ΄ τύπου», ενώ παράλληλα εξελισσόταν η δημόσια διαβούλευση που άρχισε στις 24.3.2015 και έληξε, ύστερα από παράταση, στις 30.3.2015.[46]

Το νομοσχέδιο προκάλεσε την αντίδραση του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Εισαγγελέων Ελλάδος, το οποίο, αμέσως μετά τη λήξη της διαβούλευσης (31.3.2015), εξέδωσε δελτίο τύπου επισημαίνοντας ότι η νομοθετική πρωτοβουλία του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εγγράφεται «στη χορεία των ευκαιριακών, αποσπασματικών και ξένων -τελικά- με το ποινικό δόγμα ρυθμίσεων [για την αποσυμφόρηση των φυλακών], στις οποίες η Πολιτεία δια των ετών επιδεικνύει ιδιαίτερη προτίμηση». Στο δελτίο τύπου γίνεται δεκτό ότι «ο υπερπληθυσμός των καταστημάτων κράτησης αποτελεί προφανώς μείζον πρόβλημα, τούτο όμως  δεν μπορεί να επιλύεται με την αυθαίρετη νομοθετική μείωση του χρόνου πραγματικής έκτισης της ποινής και, συνακόλουθα, με τη γενικευμένη, χωρίς εξαιρέσεις ελευθέρωση καταδικασθέντων για  εγκλήματα κάθε βαθμίδας και βαρύτητας,  η οποία: (i) ισοδυναμεί με ακύρωση των δικαστικών αποφάσεων που τις επέβαλαν in casu, επί τη βάσει συγκεκριμένων πραγματικών και νομικών δεδομένων, […] (iii) αποδομεί το σχήμα της επιβολής τιμωρίας δίκαιης και ανάλογης με το έγκλημα που τέλεσε ο δράστης, τον οποίο -εν τέλει- επιβραβεύει για λόγους που συναρτώνται με μόνη την παροιμιώδη αδυναμία της Πολιτείας να εξασφαλίσει τα στοιχειώδη μέσα και τις υποδομές αντιμετώπισης της εγκληματικότητας […], (v) ενισχύει την εντύπωση μιας Πολιτείας που λειτουργεί με ασυνέχεια, αυτοαναιρούμενη και μη σεβόμενη τους νόμους που η ίδια θέσπισε,  στο ευαίσθητο, μάλιστα, πεδίο του ποινικού φαινομένου».[47] Το Δ.Σ. της Ένωσης δεν περιέλαβε στην οξεία κριτική του κάποια αναφορά στην κατάργηση των καταστημάτων κράτησης τύπου Γ΄, αλλά στην άμεση απάντηση του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (31.3.2015)[48] αναφέρθηκε ότι «ο σεβασμός στις δικαστικές αποφάσεις δεν αφαιρεί από το νομοθέτη την αρμοδιότητα να επιλέγει το μέτρο και τον τρόπο έκτισης της εκάστοτε ποινής. Η κατάργηση των φυλακών τύπου Γ΄, για παράδειγμα, ακριβώς επαναφέρει την αντιστοιχία της ποινής που επιβλήθηκε μ’ αυτήν που εκτίεται» και ότι «μονόπλευρα τιμωρητικές λογικές απηχούν ξεπερασμένες και τελικά αδιέξοδες αντιλήψεις που δεν αρμόζουν σ’ ένα κράτος ανθρωπισμού. Η απομάκρυνση απ’ αυτές δεν μπορεί να θεωρείται “ασέβεια προς τους νόμους”».

Στη συνέχεια (2.4.2015) το επίμαχο νομοσχέδιο κατατέθηκε στη Βουλή με προσωπική έκκληση του αρμόδιου Υπουργού προς όλους «για πρόταξη της ζωής ως υπέρτατης αξίας»[49] καθώς οι κινητοποιήσεις των κρατουμένων – απεργών πείνας και των συμπαραστατών τους συνεχίζονταν και προκαλούσαν έντονους κοινωνικοπολιτικούς κραδασμούς, ιδίως λόγω της πολυήμερης κατάληψης της Πρυτανείας του Πανεπιστημίου Αθηνών, που συνδέθηκε με το αίτημα της κατάργησης των φυλακών τύπου Γ΄ και έληξε με επιχείρηση της αστυνομίας και εκκένωση του κτιρίου από τους καταληψίες στις 17.4.2015,[50] την ημέρα που το νομοσχέδιο έγινε δεκτό στη Βουλή κατά πλειοψηφία επί της αρχής και κατ’ άρθρο[51]. Ακολούθησε η ψήφιση του νομοσχεδίου στο σύνολο, επίσης κατά πλειοψηφία,[52] ενώ είχε ανακοινωθεί η λήξη της απεργίας πείνας των κρατουμένων (18.4.2015).[53] Με το άρθρο 1 του ψηφισθέντος σχεδίου νόμου καταργούνταν οι διατάξεις του Ν. 4274/2014, ο Εσωτερικός Κανονισμός Λειτουργίας Καταστημάτων Κράτησης και Αυτοτελών Τμημάτων Γ΄ Τύπου, καθώς και κάθε άλλη διάταξη κατά το μέρος που αναφέρονται στα καταστήματα αυτά.

Στην από 2.4.2015 αιτιολογική έκθεση στο σχέδιο νόμου «Μεταρρυθμίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ΄ τύπου και άλλες διατάξεις»[54] οι γνωστές ως φυλακές υψίστης ασφαλείας περιγράφονται κατά τον βραχύ βίο τους ως «ένας δύσκαμπτος θεσμός “πειθαρχείου”, συνδεδεμένος με κρίσιμες υποχωρήσεις από θεμελιώδεις κατακτήσεις και δικαιώματα στο χώρο της φυλακής». Η επιχειρηματολογία του αρμόδιου Υπουργείου για την κατάργηση αυτών των καταστημάτων ήταν ότι «η συγκέντρωση σε ένα και µόνο χώρο κρατουμένων που κρίνονται επικίνδυνοι, η προτίμηση μιας φυλακής που µάλλον δεν βρίσκεται στον ασφαλέστερο τόπο και η δυσκαμψία στις μεταγωγές αναιρούν αντί να προσθέτουν ασφάλεια. […] Η στήριξή τους [σ.σ. των φυλακών τύπου Γ΄] σε αυθαίρετες κρίσεις περί της «επικινδυνότητας» του κρατούµενου και στην άδικη διπλή αξιολόγηση του είδους του εγκλήματος, δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτές». Το αρμόδιο Υπουργείο, στο κρίσιμο πεδίο της μεταχείρισης των κρατουμένων που θεωρούνται ικανοί να διαταράσσουν την ελεγχόμενη καθημερινότητα των φυλακών που μεταφράζεται ως «τάξη και ασφάλεια»,[55] συντάχθηκε με την άποψη που επιλέγει το σύστημα της διασποράς τους σε διάφορα καταστήματα κράτησης και όχι της συγκέντρωσής τους σε ένα από αυτά[56] υποστηρίζοντας ότι η αντιμετώπιση του συνόλου των κρατουμένων από το προϋφιστάμενο θεσμικό πλαίσιο θεωρείται απολύτως επαρκής.[57] Το επιχείρημα αυτό μπορεί να τεκμηριωθεί με την ανάκληση στη μνήμη του καθεστώτος κράτησης των υποδίκων για τις υποθέσεις της 17Ν και του ΕΛΑ, τη περίοδο 2002-2003: οι ειδικές, περιοριστικές συνθήκες κράτησής τους επιβλήθηκαν με ενεργοποίηση ρυθμίσεων του (και τότε) ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα.[58]

Τα προμηνύματα για την κατάργηση των φυλακών τύπου Γ΄ ήταν θετικά κατά τη συζήτηση στη Διαρκή Επιτροπή Δημόσιας Διοίκησης, Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης, στις συνεδριάσεις της στις  8 και 14.4.2015, βάσει των τοποθετήσεων των φορέων που κλήθηκαν να καταθέσουν τις απόψεις τους, καθώς οι αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν στράφηκαν κυρίως σε άλλα σημεία της νομοθετικής πρωτοβουλίας της Κυβέρνησης.[59] Αξίζει να σημειωθεί ότι και ο Πρόεδρος της Ένωσης Εισαγγελέων Ελλάδος,  που είχε ασκήσει έντονη κριτική στο νομοσχέδιο εκτίμησε ότι οι διατάξεις για την κατάργηση των φυλακών τύπου Γ΄ είναι θετικές, πρέπει όμως να συνδυαστούν με τη λειτουργία πτερύγων υψίστης ασφαλείας στις άλλες φυλακές. Θετική ήταν η θέση του Συνηγόρου του Πολίτη, της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, της Επανόδου, της Πρωτοβουλίας για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων κ.ά.

Οι αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν από την πλευρά των επικριτών της κατάργησης κατά την επεξεργασία του νομοσχεδίου και κατά την ψήφισή του βασίστηκαν στο σκεπτικό ότι χωρίς τις φυλακές υψίστης ασφαλείας θα είναι εφικτός ο ανεξέλεγκτος συγχρωτισμός κρατουμένων ικανών να οργανώνουν έκνομες δραστηριότητες εντός και εκτός φυλακών και θα ενισχυθούν οι σκληροί ποινικοί  κρατούμενοι που έχουν τον έλεγχο εκεί που δεν υπάρχει διαχωρισμός των κρατουμένων ανάλογα με την επικινδυνότητά τους. Στο ίδιο πλαίσιο υποστηρίχθηκε ότι η κατάργηση των φυλακών τύπου Γ΄ επαναφέρει το καθεστώς κυριαρχίας των επικίνδυνων κρατουμένων στις φυλακές[60] και ότι η ελληνική εκδοχή φυλακών Γ΄ τύπου είναι η πιο ήπια μορφή που υπάρχει στην Ευρώπη, ένας συνδυασμός του ιταλικού και του σκανδιναβικού συστήματος καθώς και ότι όλες οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν φυλακές υψίστης ασφαλείας ενώ οι κρατούμενοι οι οποίοι προορίζονταν για τις φυλακές αυτές έχουν οργανώσει ουσιαστικά την αποδόµηση του σωφρονιστικού συστήματος.[61] Το «αποτύπωμα» ή το προηγούμενο του ειδικού καθεστώτος κράτησης που προαναφέρθηκε[62] και η διατήρηση των ισχυουσών προβλέψεων του Σωφρονιστικού Κώδικα για τη λειτουργία τμημάτων ή πτερύγων των φυλακών µε αυξημένα μέτρα ασφαλείας (άρθρο 11 §§ 4-5) αποδυναμώνει τη βασιμότητα αυτής της επιχειρηματολογίας.

Η κυβερνητική πλευρά υποστήριξε τις θέσεις που πρόβαλε ο αρμόδιος Υπουργός, υπερψήφισε τις σχετικές ρυθμίσεις και, έτσι, με τον Ν. 4322/2015 πραγματοποιήθηκε η προαναγγελθείσα κατάργηση των «καταστημάτων κράτησης τύπου Γ΄». Η επιλογή αυτή αποτελούσε μεν προγραμματική κυβερνητική δέσμευση, αλλά υλοποιήθηκε υπό την έντονη πίεση που άσκησαν κρατούμενοι και κοινωνικοί συμπαραστάτες τους και παρά τις πολιτικές αντιστάσεις που αναπτύχθηκαν στη Βουλή, όπως δείχνει το προεκτεθέν χρονικό της ψήφισης του νόμου.

  1. Η επόμενη μέρα της ποινικής καταστολής

Ο Ν. 4322/2015 περιέχει και άλλες ρυθμίσεις με στόχευση τη βελτίωση των συνθηκών κράτησης και την αποσυμφόρηση των φυλακών, εισάγοντας πέντε ακόμη βασικές παρεμβάσεις ποινικοσωφρονιστικού χαρακτήρα. Οι παρεμβάσεις αυτές υπαγορεύθηκαν υπό την πίεση των τραγικών συνθηκών λειτουργίας των φυλακών και των διαδοχικών καταδικών της χώρας από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου για υποβολή των κρατουμένων σε απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση και τιμωρία.[63] Εκτός από την κατάργηση των φυλακών “υψίστης ασφαλείας” προώθησε την ελαχιστοποίηση του ποινικού σωφρονισμού των ανήλικων δραστών, τη διευκόλυνση της απόλυσης των κρατουμένων υπό όρο με προϋποθέσεις κλιμακούμενες ανάλογα με την ποινή, τη διαβαθμισμένη ειδική απόλυση υπό όρους για κρατουμένους που ανήκουν σε ευάλωτες κοινωνικές ομάδες με αντικειμενικά κριτήρια, τον περιορισμό και την οριοθέτηση της παρατεταμένης κράτησης των «φιλοξενούμενων» μετά την έκτιση της ποινής αλλοδαπών υπό απέλαση και τη διευκόλυνση της απεξάρτησης των κρατουμένων αντί της φυλάκισής τους. Παρά τις επιφυλάξεις και τις αντιρρήσεις που έχουν προκαλέσει ορισμένες ρυθμίσεις του, μπορεί να αποτιμηθεί ως ένα πρώτο, έστω βιαστικό βήμα επιστροφής του σωφρονιστικού συστήματος σε συνθήκες κανονικότητας, μετά από μια πορεία προς την αποθηκευτική αδιαφορία για το σύνολο των κρατουμένων και την εκδικητική εξουδετέρωση για πολλούς από αυτούς. Το πρόσημο της συγκεκριμένης νομοθετικής πρωτοβουλίας είναι θετικό. Διατηρεί μεν στοιχεία των επανειλημμένων αποσπασματικών παρεμβάσεων του παρελθόντος που επιχειρούνταν με ρυθμίσεις περιορισμένης ισχύος, αλλά τα συνδυάζει με μέτρα διαρκούς εφαρμογής που είναι μεν αναγκαία αλλά όχι ικανά για να οδηγήσουν στην αποκλιμάκωση της ποινικής καταστολής. Μπορεί, λοιπόν, να κριθεί ως μια παρακαταθήκη για μελλοντικές, δομικές παρεμβάσεις, όπως εξ άλλου έχουν δεσμευτεί οι εισηγητές του: ο Υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ν. Παρασκευόπουλος, στις προγραμματικές δηλώσεις του μετά τις εκλογές της 20ης.9.2015,[64] επισήμανε ότι «οι ασπίδες κατά της υποτροπής του εγκλήματος μετά την αποφυλάκιση είναι η κατάρτιση του κρατουμένου, η εκπαίδευσή του, η διατήρηση δεσμών με την οικογένεια και στη συνέχεια η μέριμνα για την επανένταξή του. Η πολιτική αποσυμφόρησης των φυλακών που ολοκληρώθηκε πλέον με την εφαρμογή του Ν.  4322/2015,[65] δεν ήταν μόνο ένα δικαιοκρατικό αίτημα και μια προσαρμογή στις διεθνείς επιταγές ανθρώπινων δικαιωμάτων και στη νομολογία του Ε.Δ.Δ.Α. […] Είναι σαφές ότι η αποσυμφόρηση αποτέλεσε το αναγκαίο πρώτο βήμα, την αναγκαία αλλά όχι ικανή συνθήκη, ώστε τώρα να αναπτυχθούν δομές που θα καταπολεμούν τη φθοροποιό απραξία και θα μεθοδεύουν την επανένταξη, ενώ επίσης θα παρέχουν φροντίδα προς τις πιο ευάλωτες ομάδες κρατουμένων».

Συνοψίζοντας, η σωφρονιστική πολιτική εξακολουθεί να κινείται στο πλαίσιο της άμυνας της κοινωνίας έναντι του εγκλήματος, προτάσσοντας σαφώς τη νεο-αναμορφωτική εκδοχή της κοινωνικής επανένταξης που συνδυάζει τη βελτίωση με τον σεβασμό των δικαιωμάτων (neo-rehabilitationism) και εγκαταλείποντας τους έντονα τιμωρητικούς προσανατολισμούς του παρελθόντος.[66] Λαμβάνοντας υπόψη αυτόν τον «περιορισμό», με επίγνωση ότι η φυλακή εξακολουθεί να αποτελεί τον πυρήνα της καταστολής σε συνθήκες υποχώρησης του κράτους κοινωνικής πρόνοιας και επέλασης του νεοφιλελευθερισμού και έχοντας υπόψη ότι η επαναφορά της σωφρονιστικής νομοθεσίας στην προ του Ιουλίου του 2014 κατάσταση έγινε με την πεποίθηση ότι οι ανάγκες αντιμετώπισης των «ταραχοποιών» της φυλακής εξυπηρετούνται επαρκώς και υπό καθεστώς σωφρονιστικής κανονικότητας, τίθεται το ερώτημα πού θα καταλήξει η διεκδίκηση του πρωτείου από δύο αντίθετες λογικές. Η μια από αυτές οδηγεί στην εξώθηση «εκτός κοινωνίας» και την εξόντωση των «ηττημένων» του κοινωνικού ανταγωνισμού που καταλήγουν στις φυλακές. Καλλιεργεί και οξύνει την αντιπαλότητά τους με την έννομη τάξη και επενδύει στην τεχνητή ασφάλεια που προσφέρει η απομάκρυνσή τους από το κοινωνικό προσκήνιο και στο ενδιαφέρον για την «ηθική ικανοποίηση» θυμάτων σοβαρών εγκλημάτων και των οικείων τους. Η δεύτερη επιχειρεί να αμβλύνει την αντιπαλότητα αυτή κρατώντας ανοικτή την πόρτα της εξόδου από τη φυλακή και δείχνοντας ότι μια εκδικητική ποινική καταστολή είναι αδιέξοδη και δεν δικαιώνει τα θύματα ούτε προστατεύει την κοινωνία. Έτσι, παραμένει επείγουσα προτεραιότητα η εκτίμηση του σωφρονιστικού ζητήματος στη χώρα υπό το πρίσμα μίας “ολιστικής” επανεξέτασης της λειτουργίας του ποινικού συστήματος και της αλληλεπίδρασης των επιμέρους επιπέδων του, ήτοι το νομοθετικό (σύστημα ποινών), το δικαστικό (επιμέτρηση ποινών) και το σωφρονιστικό (συνθήκες κράτησης)».[67]

* Επανεπεξεργασμένη απόδοση εισήγησης με τίτλο «Ο ακρωτηριασμός και η αποκατάσταση των σωφρονιστικών θεσμών: Από τη Δημόσια Δήλωση της CPT σχετικά με την Ελλάδα στις φυλακές τύπου Γ’ και η επόμενη μέρα της ποινικής καταστολής», που παρουσιάστηκε στο τριήμερο εγκληματολογικό συνέδριο με κεντρικό θέμα «Κρίση, Έγκλημα και Σύστημα Ποινικής Καταστολής», Πέμπτη, Παρασκευή και Σάββατο, 2-4.4.2015 στην Αίθουσα Τελετών του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών προς τιμήν του ομότιμου Καθηγητή Νέστορα Κουράκη. Μέρη του κειμένου έχουν δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Εποχή» 13.7.2014 (σε συνεργασία με τον Δ. Κόρο, Δικηγόρο, υποψήφιο διδάκτορα Τμήματος Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης) 13.4.2015 και 30.6.2015.

** Επίκουρος Καθηγητής Σωφρονιστικής Πολιτικής Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης.

  1. Για μια πλήρη παρουσίαση της μεταχείρισης των κρατουμένων και της κατάστασης στις φυλακές στον ελληνικό χώρο από την περίοδο της τουρκοκρατίας και καθ’ όλη τη διαδρομή του σύγχρονου ελληνικού κράτους βλ. το έργο του τιμώμενου Καθηγητή Ν.Ε. Κουράκη [συνεργασία – επιμέλεια Ν.Κ. Κουλούρη], Η ποινική καταστολή μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2009, ιδίως σ. 212 επ., 236 επ., 284 επ. Βλ. ακόμη Χ. Δημόπουλου, Σωφρονιστικό Δίκαιο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2009, σ.101 επ., 140 επ.
  2. Ο Υπουργός Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Α. Ρουπακιώτης, απαντώντας σε επίκαιρη ερώτηση βουλευτή στις 11.10.2012 (Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΜΣΤ΄, σ. 2512, http://www.parliament.gr/UserFiles/ a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/es20121011.pdf) δήλωσε: «Δεν καλύπτω. Αποκαλύπτω […]. Δεν είναι κακές οι συνθήκες στις φυλακές. Είναι άθλιες. Έχουμε φυλακές-ποντικότρυπες. Έχουμε φυλακές-ντροπή. Και έχουμε οικονομικές δυνατότητες που περιορίζουν το σιτηρέσιο από 3,20 ευρώ σε 2 ευρώ και τώρα, 1,80 ευρώ. Δεν έχουμε γιατρούς. Δεν έχουμε κοινωνικούς λειτουργούς. Δεν έχουμε νοσηλευτές. Αυτές είναι οι φυλακές της χώρας». Βλ. και τις προγραμματικές δηλώσεις του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ν. Παρασκευόπουλου μετά τις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου 2015, στις οποίες γίνεται λόγος για «συνθήκες υπέρμετρου συνωστισμού των κρατουμένων που οδηγούν σε δημιουργία αβίωτων συνθηκών» και προστίθεται ότι «η επίλυση προβλημάτων που άπτονται της ανθρώπινης αξιοπρέπειας έχει απόλυτη προτεραιότητα» (έχουν αναρτηθεί στις Ανακοινώσεις του Υπουργείου, Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 9.2.2015, http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE% 91%CE%A1%CE%A7%CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2355/mid/797/.aspx). Βλ. ακόμη το αριθ. πρωτ. 214/15.7.2014 δελτίο τύπου της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας για την προκήρυξη απεργιακών κινητοποιήσεων όπου αναφέρεται ότι «η βία, η εκμετάλλευση και η εξαθλίωση που επικρατεί εντός των καταστημάτων κράτησης, οι δολοφονίες, οι θάνατοι και οι αυτοκτονίες κρατουμένων, η υπερσυμφόρηση και ο συνωστισμός, η υποστελέχωση και η διάλυση του προσωπικού και η υγειονομική κατάσταση μέσα στις φυλακές ως φαίνεται δεν έχουν σταθεί ικανά στοιχεία για να πειστεί η Πολιτεία ότι το σύστημα κράτησης της χώρας έχει πλέον καταρρεύσει και χρειάζεται επειγόντως άμεση λήψη μέτρων για την οργανωτική, λειτουργική και διοικητική μεταρρύθμισή του».
  3. Βλ. την τελευταία μέχρι στιγμής δημοσιευμένη έκθεση της Επιτροπής του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης Τιμωρίας (ΕΠΒ), Report to the Greek Government on the visit to Greece carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 4 to 16 April 2013, CPT/Inf (2014) 26, Strasbourg, 16 October 2014, σ. 52, § 93: «Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης του 2013, κατέστη σαφές ότι το ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα συνέχισε να παρουσιάζει τις ίδιες θεμελιώδεις ελλείψεις που έχουν παρατηρηθεί στο παρελθόν, συγκεκριμένα σοβαρό συνωστισμό και οξεία έλλειψη προσωπικού. Αυτά τα δύο προβλήματα είναι, από πολλές απόψεις, η πηγή πρόσθετων σοβαρών ελλείψεων στις φυλακές που επισκέφθηκε η Επιτροπή, συμπεριλαμβανομένων των κακών υλικών συνθηκών και της έλλειψης υγιεινής, της βίας μεταξύ των κρατουμένων, της ανεπαρκούς υγειονομικής περίθαλψης και της έλλειψης ουσιαστικών δραστηριοτήτων για τους κρατουμένους». Βλ. επίσης Συνήγορος του Πολίτη, Ετήσια Έκθεση 2014, σ. 158-159, όπου η ανεξάρτητη αρχή υπογραμμίζει ότι ο «“υπερπληθυσμός” αποτελεί ζήτημα αιχμής για τη διασφάλιση του σκληρού πυρήνα των θεμελιωδών δικαιωμάτων, ενώ επισημαίνονται η ακαταλληλότητα των κτιριακών υποδομών, η ανεπάρκεια ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και η έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού» και εκτιμά ότι «η όποια στενότητα πόρων δεν επιτρέπεται να αχθεί σε βαθμό παραβίασης του σκληρού πυρήνα των δικαιωμάτων των εγκλείστων σε κάθε είδους χώρους, ιδίως στη δομικού χαρακτήρα προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».
  4. Η Πρωτοβουλία για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων, σε έκθεση που έδωσε στη δημοσιότητα στις 20.11.2014 με τίτλο «Ανθρωπιστική κρίση στις ελληνικές φυλακές» τονίζει ότι «οι κρατούμενοι υποσιτίζονται, στερούνται βασικά είδη πρώτης ανάγκης (κουβέρτες, ρούχα κ.λπ.) καθώς και είδη ατομικής υγιεινής (σαπούνι, χαρτί υγείας, οδοντόκρεμα), ενώ υποχρεώνονται να ζήσουν σε απαράδεκτες συνθήκες κράτησης (έλλειψη θέρμανσης/κλιματισμού, συνωστισμός, υγρασία, έλλειψη συνθηκών υγιεινής κ.λπ.)» http://www.tokeli.gr/2014/11/blog-post_21.html. Βλ. επίσης, ενδεικτικά, καταγγελίες, αιτήματα και επιστολές κρατουμένων σε: http://www. tokeli.gr/search/label/%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%B3%CE%B3%CE%B5%CE%BB%CE%AF%CE%B5%CF%82%20%2F%20%CE%B1%CE%B9%CF%84%CE%AE%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1%20%2F%20%CE%B5%CF%80%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%AD%CF%82%20%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD.
  5. Ο M. Foucault διατυπώνει την άποψη ότι η κριτική για την αποτυχία της φυλακής δρομολογεί αντιδράσεις προς δύο κατευθύνσεις: μια που προβάλλει την ολοκλήρωση της ανεπαρκώς αναπτυγμένης «σωφρονιστικής τεχνικής» και μια που απαιτεί την ανάκτηση της χαμένης τιμωρητικής αυστηρότητας του εγκλεισμού (Μ. Foucault [μετάφρ. Κ. Χατζηδήμου / Ι. Ράλλη, θεώρηση Α. Σταύρου, επίμετρο Ν.Ε. Κουράκης], Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής, Αθήνα: Ράππας, 1989, σ. 353-354). Για τις πολλαπλές μορφές της φυλάκισης βλ. Μ. Αρχιμανδρίτου, Η φυλάκιση ως τρόπος κράτησης και ως μορφή έκτισης της ποινής, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2012, ιδίως σ. 153 επ., όπου διακρίνεται η «ιεραρχική φυλακή» με διαφοροποίηση των επιπέδων κράτησης σε μέγιστης, μέσης και ελάχιστης ασφάλειας (σ. 216).

6.[6] Βλ. άρθρα 1 και 2 του N. 4274/2014 «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις».

  1. Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου εξέδωσε δελτίο τύπου στις 3.7.2014 με τίτλο «Σωφρονισμός τύπου Γ΄: η περιστολή δικαιωμάτων ως επίφαση ασφάλειας και σωφρονισμού» εκτιμά ότι με τα καταστήματα κράτησης τύπου Γ΄ εισάγεται «ένα μοντέλο σωφρονισμού που επιφυλάσσει για τον εαυτό του τηδυνατότητα επιβολής μιας “επιπλέον ποινής” και μάλιστα υπό όρους βάναυσα προσβλητικούς για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια» (http://www.hlhr.gr/index. php? MDL=pages&SiteID=1062). Η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σε δελτίο τύπου που εκδόθηκε την ίδια ημερομηνία (3.7.2014) εξέφρασε «την έντονη ανησυχία της για τον περιορισμό των δικαιωμάτων των κρατουμένων στα καταστήματα κράτησης Γ΄ τύπου κατά παράβαση της αρχής της αναλογικότητας και της ισότητας, αλλά και για την ευρύτερη προσβολή των αρχών του Κράτους δικαίου» (http://www.nchr.gr/index.php/el/2013-04-03-11-08-50/2013-04-03-11-0922http:// www.nchr.gr/index.php/el/2013-04-03-11-08-50/2013-04-03-11-09-22).
  2. Βλ. άρθρο 1 του Ν. 4322/2015 «Μεταρρυθμίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ΄ τύπου και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α΄ 42/27.4.2015).
  3. Για τα ιδεολογικά πρότυπα της αντεγκληματικής πολιτικής και ιδίως για τα πρότυπα της ποινικής πολιτικής βλ. Σ. Βιδάλη, Αντεγκληματική Πολιτική. Από τη μικροεγκληματικότητα έως το οργανωμένο έγκλημα, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2014, σ. 9 επ.: 12 καθώς και 13-16.
  4. Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT), Δημόσια Δήλωση σχετικά με την Ελλάδα, Στρασβούργο, 15.3.2011, CPT/Inf (2011) 10, http://www.cpt.coe. int/documents/grc/2011-10-inf-grc.pdf.
  5. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύει το Υπουργείο Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων με ημερομηνία αναφοράς την 1η Ιανουαρίου κάθε έτους, ο απόλυτος αριθμός των κρατουμένων στις ελληνικές φυλακές αυξήθηκε κατά 4.275 ή κατά 49,7% από το 2003 έως το 2014 (από 8.478 σε 12.693), ενώ ο αριθμός των θέσεων κράτησης είναι μικρότερος των 10.000: http:// www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%A3%CE%A9%CE%A6%CE%A1%CE%9F%CE%9D%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9Fbr%CE%A3%CE%A5%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%91/%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD.aspx. Πρέπει πάντως να αναφερθεί ότι, σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, ο αριθμός των κρατουμένων παρουσιάζει μετά από πολλά έτη αξιοσημείωτη κάμψη την 1.1.2015 (11.798) που συνεχίζεται κατά τη διάρκεια του τρέχοντος έτους (9.808 την 1.11.2015). Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλοί από τους αριθμούς αυτούς είναι πλασματικοί αν ληφθούν υπόψη α) το φαινόμενο της μακρόχρονης παραμονής ποινικών κρατουμένων σε αστυνομικά κρατητήρια που οφείλεται στην ανεπάρκεια των διαθέσιμων θέσεων κράτησης στις φυλακές, δηλαδή στο «συστημικό πρόβλημα» της υπερπλήρωσής τους (Συνήγορος του Πολίτη, Ετήσια Έκθεση 2013, σ. 69 και Ετήσια Έκθεση 2014, σ. 158) και β) ο υπολογισμός της χωρητικότητας των φυλακών με πρόσθεση θέσεων που βρίσκονται σε καταστήματα κράτησης τα οποία δεν λειτουργούν πλήρως (όπως αυτά στη Νιγρίτα Σερρών και στα Χανιά Κρήτης, όπου χρησιμοποιούνται οι πέντε από τις δέκα συνολικά πτέρυγές τους. Ετήσια έκθεση Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έτους 2013, σε: Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Ετήσια Έκθεση 2012-2013, σ. 387).
  6. Όπ. ανωτ., υποσημ. 11.
  7. Αιτιολογική Έκθεση στο σχέδιο νόμου «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις», 6.62014, http://www.ministryofjustice.gr/site/ Portals/0/uploads_05/r-sodik-eis-sunoliko.pdf.
  8. Βλ. την από 7.1.2014 δήλωση του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Χ. Αθανασίου σχετικά με την επανεξέταση του νομοθετικού πλαισίου χορήγησης αδειών σε καταδίκους αμέσως μετά τη μη εμφάνιση βαρυποινίτη κρατουμένου στο Αστυνομικό Τμήμα της περιοχής του κατά τη διάρκεια της έβδομης τακτικής άδειάς του: «Το ευεργέτημα της άδειας των κρατουμένων, που προβλέπεται από τους ευρωπαϊκούς σωφρονιστικούς κανόνες και τον Σωφρονιστικό Κώδικά μας, δεν μπορεί να μετατρέπεται σε μέσο αμφισβήτησης των θεσμών της χώρας και υπονόμευσης της αντεγκληματικής πολιτικής της. Επανεξετάζουμε το όλο νομοθετικό πλαίσιο χορήγησης αδειών σε κατάδικους και ειδικά της συγκεκριμένης κατηγορίας κρατουμένων» (http://www.ministryofjustice.gr/site/ el/% CE%91%CE%A1%CE%A7%CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2191/mid/797/.aspx). Σημειωτέον ότι ανάλογη περίπτωση (μη επιστροφής βαρυποινίτη κρατουμένου από τακτική άδεια) είχε πυροδοτήσει και τη συζήτηση για τη θεσμοθέτηση της ηλεκτρονικής επιτήρησης ως μέτρο για την παρακολούθηση και τον εντοπισμό των κρατουμένων στους οποίους θα χορηγούνται άδειες στις 22.8.2012 (http://news247.gr/eidiseis/koinonia/to-yp-dikaiosunhs-eksetazei-tovra xiolaki-entopismou-kratoymenwn.1900773.html) που επιβεβαιώθηκε με έγγραφο του τότε Υπουργού Δικαιοσύνης Α. Ρουπακιώτη σε απάντηση ερώτησης και αίτησης κατάθεσης εγγράφων βουλευτή, όπως αναφέρεται σε δημοσιεύματα της 11ης.1.2013 και επαναλαμβάνεται σε δηλώσεις του Κυβερνητικού Εκπροσώπου ένα έτος αργότερα, στις 8.1.2014 (http://www.newsit.gr/default.php?pname=Article &art_id=185003&catid=3,http://www.kathimerini.gr/64525/article/epikairothta/ ellada/yp-dikaiosynhs-324-paraviaseis-taktikwn-adeiwn-apo-kratoymenoys-se-diasthma-triwn-etwn).
  9. http://www.opengov.gr/ministryofjustice/?p=5504.
  10. Στο ίδιο δελτίο τύπου προαναγγέλθηκε ότι «οι κρατούμενοι στις φυλακές αυτές θα διαβιούν σε αυστηρότερο καθεστώς σε σχέση με τους λοιπούς κρατουμένους, ως προς τη χορήγηση αδειών κλπ.», χωρίς να καθίσταται σαφές σε τι άλλο -εκτός από τις άδειες- επρόκειτο να διαφοροποιηθεί το καθεστώς διαβίωσης των κρατουμένων (http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%91% CE%A1%CE%A7 %CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2220/mid/797/.aspx).
  11. Με το άρθρο 20 του Ν. 3772/2009 είχε αντικατασταθεί η § 2 του άρθρου 19 του Σωφρονιστικού Κώδικα και στα γενικά καταστήματα κράτησης Α΄ και Β΄ τύπου είχε προστεθεί μια ακόμη κατηγορία, τα καταστήματα Γ΄ τύπου, στα οποία προβλέφθηκε ότι θα κρατούνταν, «χωρίς επικοινωνία με κρατουμένους άλλων κατηγοριών, κρατούμενοι που εκτίουν ποινή ισόβιας κάθειρξης ή πρόσκαιρης κάθειρξης τουλάχιστον δέκα ετών και κρίνονται ιδιαίτερα επικίνδυνοι για την ομαλή κοινή συμβίωση στα καταστήματα άλλου τύπου» – βλ. Κ. Κοσμάτου, Ξαναγράφοντας τον Σωφρονιστικό Κώδικα: Παρατηρήσεις στις διατάξεις του Ν 4274/2014 «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις» σχετικά με τα καταστήματα κράτησης «τύπου Γ΄», Ποινική Δικαιοσύνη 7 (17), 2014, σ. 602.
  12. Με προσθήκη στο τέλος της § 5 του άρθρου 19 του Σωφρονιστικού Κώδικα (άρθρο 9 § 8 σχεδίου νόμου «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις».
  13. Βλ. άρθρα 9 και 22 του σχεδίου νόμου «Ρυθμίσεις Ποινικού και Σωφρονιστικού Δικαίου και άλλες διατάξεις».
  14. Με την προσθήκη εδαφίου στην περίπτωση β της § 1 του άρθρου 69 του Σωφρονιστικού Κώδικα (άρθρο 9 § 15 σχεδίου νόμου).
  15. Βλ. Σ. Αλεξιάδη, Σωφρονιστική, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2001, σ. 80 επ.: 87.
  16. Συνήγορος του Πολίτη, Ετήσια Έκθεση 2013, σ. 68-69.
  17. Βλ. Μ. Γαλανού, Σωφρονιστική μεταχείριση και δικαιώματα των τελούντων υπό κράτηση προσώπων, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Σάκκουλα, 2011, σ. 401 επ. και Μ. Τσιρλή, Άρθρο 3 Απαγόρευση των Βασανιστηρίων, σε Λ.Α. Σισιλιάνου [διεύθυνση έκδοσης], Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ερμηνεία κατ’ άρθρο, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2013, σ. 107 επ. Βλ. και http://www.nsk.gr/web/ nsk/anazitisi-apophaseon?p_p_id=nskedad_WAR_nskplatformportlet&p_p_ lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=view&p_p_col_id=column-4&p_p_col_ pos=1&p_p_col_count=2.
  18. Για την απόδοση στην ελληνική και το περιεχόμενο του όρου “moral panics” που χρησιμοποίησε ο S. Cohen αναφερόμενος στην κοινωνική αντίδραση που διαμορφώνεται υπό το κράτος μιας φοβικής υστερίας βλ. Β. Καρύδη, Όψεις κοινωνικού ελέγχου στην Ελλάδα. Ηθικοί πανικοί, ποινική δικαιοσύνη, Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλα, σ. 42 επ.

25. Βλ. την ομιλία του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Χ. Αθανασίου στη Βουλή, Α’ Τμήμα Διακοπής Εργασιών Βουλής Θέρους 2014, Συνεδρίαση ΙΒ΄, Δευτέρα 7.7.2014 (http://www.hellenicparliament.gr /Praktika/Synedriaseis-Olomeleias?sessionRecord=2f21dca0-73ce-4f52-9ffc-9e1c41e6b720). Τέτοια γεγονότα είναι η απόπειρα απόδρασης με ελικόπτερο από το Κατάστημα Κράτησης Τρικάλων (http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE% 95%CE%9D%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2058/amid/532/.aspx), η επίθεση ομάδας ενόπλων και η ομαδική απόδραση κρατουμένων στο ίδιο κατάστημα (http: //www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2061/amid/532/.aspx), οι ομηρίες υπαλλήλων (http://www.ministryofjustice. gr/site/ el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2056/amid/532/.aspx), με κορύφωση την αφαίρεση της ζωής ενός σωφρονιστικού υπαλλήλου από επίθεση κρατουμένου και, στη συνέχεια, την αφαίρεση της ζωής του δράστη από σωφρονιστικούς υπαλλήλους: βλ. την από 26.3.2014 δήλωση του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Χ. Αθανασίου για τη δολοφονία του Υπαρχιφύλακα του Καταστήματος Κράτησης Μαλανδρίνου (http://www. ministryofjustice.gr/site/el/%CE%91%CE%A1%CE%A7%CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2231/mid/797/.aspx), την ανακοίνωση του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων για διενέργεια πειθαρχικής προκαταρκτικής εξέτασης και προανάκρισης προκειμένου να διερευνηθούν οι συνθήκες θανάτου του κρατούμενου (http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE% 91%CE%A1%CE%A7%CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2234/mid/797/.aspx) καθώς και δελτία τύπου με αριθ. πρωτ. 80/25.3.2014 και 99/28.3. 2014 της Ομοσπονδίας Σωφρονιστικών Υπαλλήλων Ελλάδας (http://www.osye. org.gr/DeltiaTipou.php). Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου σε δελτίο τύπου που εξέδωσε στις 7.4.2014, μετά την πραγματοποίηση συνέντευξης τύπου με τίτλο «Φυλακές: Ούτε ασφάλεια, ούτε δικαιώματα», τόνισε ότι «τα τραγικά γεγονότα των τελευταίων ημερών, με το βασανισμό μέχρι θανάτου κρατουμένου από κρατικά όργανα, ο οποίος ήρθε ως “επιβολή ποινής” για τη βίαιη δολοφονία σωφρονιστικού υπαλλήλου δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας ότι ήδη, στις ελληνικές φυλακές, δεν υπάρχουν ούτε δικαιώματα ούτε το σύστοιχό τους, δηλαδή η ασφάλεια. Η φυλακή εξαθλιώνει ή/και εξαγριώνει τόσο τους κρατούμενους όσο και τους φύλακές τους» (http://www.hlhr.gr/index.php?MDL=pages&SiteID =1038). Η Πρωτοβουλία για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων κατήγγειλε επιχειρήσεις ειδικών αστυνομικών δυνάμεων σε διάφορα καταστήματα κράτησης της χώρας με ξυλοδαρμούς, εξευτελιστικές πρακτικές και καταστροφή των κελιών με πρόφαση τη διεξαγωγή έρευνας (Δελτίο τύπου 15.4.2013, http://www.tokeli.gr/ 2013/04/blog-post.html#more).

  1. http://newpost.gr/ellada/363101/antidraseis-gia-to-nomosxedio-toy-ypoyrgeioy-dikaiosynhs, http://www.avgi.gr/article/3209185/171-upografes-enantia-stis-fulakes-tupou-g. Βλ. τη μπροσούρα «Χαρτογραφώντας τις ειδικές συνθήκες κράτησης. Φυλακές υψίστης ασφαλείας. Αντιστάσεις στον εγκλεισμό. Διεθνής εμπειρία» Πάτρα, Ιούλιος 2014 και ανωτέρω, υποσημ. 8.
  2. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=438063, http://www.tokeli.gr/2014/ 06/blog-post_2102.html#more, http://www.tokeli.gr/2015/03/blog-post.html#more.
  3. Βλ. σχετ. Ν. Κουλούρη, Άδειες και υπό όρο απόλυση κρατουμένων «εμπόρων» ναρκωτικών: Νομοθετικές παλινωδίες και γενικοπροληπτικές αλλοιώσεις στην έκτιση των ποινών, Ποινική Δικαιοσύνη 8-9 (16), 2013, σ. 799 επ.
  4. Κ. Κοσμάτος, όπ. ανωτ., υποσημ. 18, σ. 602 επ.
  5. http://www.lawnet.gr/news/keimeno-41-panepistimiakon-gia-tis-fulakes-tupou-ga-33709.html.
  6. Βλ. ανωτέρω, υποσημ. 11.
  7. Απόφαση Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αριθμ. 88741/2014 «Εσωτερικός Κανονισμός Λειτουργίας Καταστημάτων Κράτησης και Αυτοτελών Τμημάτων Γ΄ τύπου», ΦΕΚ Β΄3455/23.12.2014.
  8. Κοινή Απόφαση Υπουργών Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Δημόσια Τάξης και Προστασίας του Πολίτη αριθμ. 104356/2014 «Κανονισμός Ασφάλειας των Καταστημάτων Κράτησης», ΦΕΚ Β΄3581/31.12.2014.
  9. Βλ. ανωτέρω, υποσημ. 33 και 34.
  10. Βλ. Προεδρικό Διάταγμα 101/2014 «Οργανισμός Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων», ΦΕΚ Α΄ 168/28.8.2014, άρθρο 2 § 10.2γ.
  11. http://www.ertopen.com/news/ellada/koinwnia/item/28948-aifnidiesmetagw ges-ston-domoko.
  12. http://www.tokeli.gr/2015/04/blog-post.html#more, http://www.avgi.gr/article/ 5281034/dilosi-ton-kratoumenon-sti-fulaki-g-tupou-tou-domokou-gia-to-thanato-kratoumenou.
  13. http://www.stokokkino.gr/article/1000000000002226/Tmima-Dikaiomaton-SURIZA-Katargisi-ton-fulakon-tupou-G-kai-proteraiotita-stin-antimetopisi-ton-pragmatikon-problimaton-ton-fulakon.
  14. Βλ. Προγραμματικές Δηλώσεις του Υπουργού Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Ν. Παρασκευόπουλου, 9.2.2015, http://www. ministryofjustice.gr/site/el/%CE%91%CE%A1%CE%A7%CE%99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2355/mid/797/.aspx.
  15. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE% 9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2361/amid/532/.aspx.
  16. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9 D%CE%97%CE% 9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%91%CE%BD%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/tabid/220/currentpage/3/Default.aspx.
  17. Το Δίκτυο Αγωνιστών Κρατουμένων, ανακοινώνοντας την έναρξη της απεργίας πείνας (2.3.2015), σημείωνε ότι «η λειτουργία των φυλακών Μαλανδρίνου και των υπόγειων κελιών στον Κορυδαλλό για ποινικούς και πολιτικούς κρατούμενους αντίστοιχα αποτέλεσε την πρώτη εφαρμογή ειδικών συνθηκών κράτησης στον ελλαδικό χώρο μεταπολιτευτικά» και ότι «η τελευταία χρονικά εφαρμογή του καθεστώτος εξαίρεσης είναι η λειτουργία των φυλακών τύπου Γ’. Μέσα από την επιβάρυνση του νομικού πλαισίου που τις ορίζει επιμηκύνεται υπέρμετρα η έκτιση της ποινής όσων κρατούνται εκεί. Και αυτό εκτός της φυσικής κι αισθητηριακής απομόνωσης που συνεπάγεται ο εγκλεισμός σε φυλακές τύπου Γ΄» http://www.hitandrun. gr/apergia-pinas-xekina-ke-diktio-agoniston-kratoumenon/ .
  18. http://www.efsyn.gr/arthro/iatriko-sos-gia-toys-apergoys-peinas-ekklisi-apo-yp-dikaiosynis, http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE% 97%CE%9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2365/amid/532/.aspx.
  19. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE% 9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2366/amid/532/.aspx.
  20. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE% 9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2368/amid/532/.aspx.
  21. http://www.opengov.gr/ministryofjustice/?p=6060.
  22. http://enosieisaggeleon.gr/%CF%83%CF%87%CE%AD%CE%B4%CE% B9%CE%BF-%CE%BD%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%85%CE%B3%CE% B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE% AC%CF%81%CE%B3%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CF% 84%CE%B1%CF%83%CF%84/ (1.4.2015).
  23. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE%9 C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2371/amid/532/.aspx.
  24. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%95%CE%9D%CE%97%CE% 9C%CE%95%CE%A1%CE%A9%CE%A3%CE%97/%CE%94%CE%B5%CE%BB%CF%84%CE%AF%CE%B1%CE%A4%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%85/tabid/141/itemid/2373/amid/532/.aspx.
  25. http://news.in.gr/greece/article/?aid=1231400608.
  26. Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΚΔ΄, 17.4.2015, σ. 1649, http://www. parliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/es20150417.pdf.
  27. Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΚΕ΄, 20.4.2015, σ. 1652, http://www. parliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/es20150420.pdf.
  28. https://kraygesapotakelia.espivblogs.net/2015/04/ 20/%CE%B1%CE%BD% CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7-%CE%BB%CE%B7%CE%BE%CE%B7%CF%83-%CF%84%CE%B7%CF%83-%CE%B1%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CF%83-%CF%80%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%B1%CF%83/.
  29. http://www.ministryofjustice.gr/site/LinkClick.aspx?fileticket=_1ulBzQXENA %3d&tabid=132.
  30. Βλ. Χ. Δημόπουλου, Η μεταχείριση των επικίνδυνων κρατουμένων, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη, 2004, ιδίως σ. 143 επ.
  31. Ν. Κουράκη, όπ. ανωτ., υποσημ. 2, σ. 498-500, Χ. Δημόπουλου, όπ. ανωτ., υποσημ. 56, σ. 149 επ., 159 επ. Βλ και την εμπεριστατωμένη ερευνητική μελέτη της D. Drake, Prisons, Punishment and the Pursuit of Security, Houndmills: Palgrave Macmillan, 2014, ιδίως σ. 38 επ., 45 επ., 60 επ.
  32. Βλ. και το από 17.3.2015 ενημερωτικό σημείωμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, όπ. ανωτ., υποσημ. 42.
  33. Βλ. Δ. Μπελαντή, Ευ. Γεωργίτση, Δικαιώματα των υποδίκων κρατουμένων ως μελών τρομοκρατικών οργανώσεων. Εφαρμογή της νομιμότητας ή καθεστώτα παραβιάσεων;, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου, ΙΣΤ, 1/2003, σ. 45 επ., ιδίως 53-60 και Μ. Γαλανού, όπ. ανωτ., υποσημ. 24, σ. 412-416.
  34. http://www.parliament.gr/Koinovouleftikes-epitropes/Synedriaseis?search= on&commission=9739559c-3495-43cc-98f7-9e892bc9b28d&fromDate=01/04/ 2015&toDate=30/04/2015&kwd=%u039C%u03B5%u03C4%u03B1%u03C1% u03C1%u03C5%u03B8%u03BC%u03AF%u03C3%u03B5%u03B9%u03C2%20%u03C0%u03BF%u03B9%u03BD%u03B9%u03BA%u03CE%u03BD%20%u03B4%u03B9%u03B1%u03C4%u03AC%u03BE%u03B5%u03C9%u03BD&drdSessionPeriods=ef3c0f44-85cc-4dad-be0c-a43300bca218
  35. Βλ. ενδεικτικά τις τοποθετήσεις των Β. Κικίλια, Ι. Φωτήλα, Φ. Γεννηματά, Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΚΒ΄, 16.4.2015 (πρωί), σ. 1447, 1451, 1458, http:// www.parliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c564609d/es 20150416pr.pdf.
  36. Επιχειρήματα που προβλήθηκαν από τον Χ. Αθανασίου και τον Μ. Βορίδη αντιστοίχως, Πρακτικά Βουλής, Συνεδρίαση ΚΓ΄, 16.4.2015 (απόγευµα), σ. 1479 και 1491, http://www.parliament.gr/UserFiles/a08fc2dd-61a9-4a83-b09a-09f4c 564609d/es20150416ap.pdf.
  37. Βλ. ανωτέρω, υποσημ. 59.
  38. Βλ. Αιτιολογική έκθεση στο σχέδιο νόμου «Μεταρρυθμίσεις ποινικών διατάξεων, κατάργηση των καταστημάτων κράτησης Γ΄ τύπου και άλλες διατάξεις», ανωτ., υποσημ. 55, όπου ομολογείται η αδυναμία της χώρας να ανταποκριθεί στη διασφάλιση του απαιτούμενου επιπέδου ανθρώπινων και αξιοπρεπών συνθηκών κράτησης στις φυλακές.
  39. http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%91%CE%A1%CE%A7%CE% 99%CE%9A%CE%97/tabid/64/ctl/details/itemid/2426/mid/797/.aspx (αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 6.10.2015).
  40. Είναι ακριβές ότι μετά την εφαρμογή του νόμου σημειώθηκε σημαντική μείωση του αριθμού των κρατουμένων, που έφθασε το κατώτατο όριό του στις 16.8.2015 (9.632). Ήδη, όμως παρατηρείται αντιστροφή της τάσης αυτής και τα στοιχεία που δημοσιεύονται δείχνουν ότι ο αριθμός των κρατουμένων άρχισε να αυξάνεται, παραμένοντας, ωστόσο, σε επίπεδο σημαντικά χαμηλότερο από αυτόν των προηγούμενων ετών (1.11.2015: 9.808, 1.1.2015: 11.798, 1.1.2014: 12.693) http://www.ministryofjustice.gr/site/el/%CE%A3%CE%A9%CE%A6%CE%A1%CE%9F%CE%9D%CE%99%CE%A3%CE%A4%CE%99%CE%9A%CE%9Fbr%CE%A3%CE%A5%CE%A3%CE%A4%CE%97%CE%9C%CE%91/%CE%A3%CF%84%CE%B1%CF%84%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AC%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%B9%CF%87%CE%B5%CE%AF%CE%B1%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CF%89%CE%BD.aspx – βλ. και ανωτέρω, υποσημ. 12.
  41. B. Hudson, Understanding Justice. An Introduction to Ideas, Perspectives and Controversies in Modern Penal Theory, Buckingham: Open University Press, 2003, σ. 62 επ.
  42. Συνήγορος του Πολίτη, Ετήσια Έκθεση 2014, σ. 158-159.