Τα ΜΜΕ ως φορέας κοινωνικού ελέγχου
στην εποχή της κρίσης
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΟΥΡΟΥΣΗ*
Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η μελέτη της λειτουργίας και του ρόλου των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) στην εποχή της οικονομική κρίσης.
Τα ΜΜΕ έχουν αποτελέσει αντικείμενο πολλών μελετών, με το ενδιαφέρον να επικεντρώνεται στο ρόλο τους στην κοινωνία και στην επιρροή που ασκούν στον άνθρωπο.
Η δύναμη που διαθέτουν τα παραδοσιακά ΜΜΕ εξακολουθεί να είναι πολύ μεγάλη.[1] Εντούτοις η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας ενδυνάμωσε ακόμα περισσότερο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Πλέον δεν αποτελούν απλά μέρος της καθημερινή μας ζωής, αλλά θα λέγαμε ότι αποτελούν ένα από τα κριτήρια του βαθμού κοινωνικοποίησης του ατόμου. Για να το κατανοήσουμε, αρκεί να ανατρέξουμε στον D.MacQuail[2], ο οποίος χαρακτηριστικά αναφέρει ότι «μπορούμε να θεωρούμε ότι το να αφιερώνει κανείς κάποιο μέτριο χρόνο στα ΜΜΕ αποτελεί τουλάχιστον μία ένδειξη, ή πιθανώς ακόμα κι ένα απαιτούμενο προσόν της ένταξης του ατόμου στη σύγχρονη κοινωνία. Μάλιστα, το να περνάει κανείς την ώρα του βλέποντας τηλεόραση, είναι κάτι πιο ‘φυσιολογικό’, με την έννοια της πλατιάς διάδοσης και της χρονικής συχνότητας, απ’ ό,τι η αμειβόμενη εργασία, μιας και η συχνότητα του φαινομένου είναι εξίσου μεγάλη ανάμεσα και στο μη- οικονομικά ενεργό πληθυσμό».
Η προσωνυμία «Τέταρτη εξουσία» αποτύπωσε εύγλωττα αυτή την πραγματικότητα, θέλοντας να αναδείξει την λειτουργία του τύπου ως όργανο δημόσιας συζήτησης και κριτικής, δηλαδή ως ένα ισχυρότατο όργανο ελέγχου της κρατικής εξουσίας. Σήμερα τα μέσα επικοινωνίας δεν εξετάζονται πια ως όργανα ελέγχου της κρατικής εξουσίας, αλλά ως όργανα που το ίδιο το κράτος ή η πολιτική ελίτ, έχει τη δυνατότητα να χρησιμοποιεί στην άσκηση και επιβολή της κρατικής εξουσίας[3].
Τα ΜΜΕ λειτούργησαν κατά καιρούς με ποικίλους τρόπους. Η αντικατάσταση του όρου «μέσα ενημέρωσης» από τον όρο «μέσα μαζικής επικοινωνίας», τονίζει ακριβώς τον πολυδιάστατο ρόλο των ΜΜΕ. Ο ρόλος τους δεν περιορίζεται μόνο στην μετάδοση πληροφοριών, αλλά στη λειτουργία τους ως κέντρα πολιτικού ελέγχου και επιρροής. Στην εποχή της κρίσης, ακόμα πιο ξεκάθαρα, τα ΜΜΕ γίνονται μέσα επιρροής του κοινού και επιβολής διαφόρων πολιτικών ρευμάτων.
Η οικονομική κρίση δεν τα άφησε ανεπηρέαστα. Μετά από 25τή περίοδο (δεκαετία του 80’ έως και τα μέσα της δεκαετίας του 2000) οικονομικής ευημερίας για τα ΜΜΕ, θα έρθει η εποχή της κρίσης όπου θα αναδείξει το γεγονός της συσσώρευσης ανορθολογικών πρακτικών, οι οποίες συνδέονται πρωτίστως με τη διαπλοκή με τους εκάστοτε κυβερνώντες και τη ψευδαίσθηση ότι αυτές μπορούν να αναπαράγονται στο διηνεκές. Έτσι οι επιχειρήσεις των ΜΜΕ εμφανίζονται απροετοίμαστες. Μείωση διαφημιστικών εσόδων, διόγκωση του δανεισμού, απολύσεις δημοσιογράφων και άλλων εργαζομένων στα μέσα, συρρίκνωση του αριθμού των μέσων, αλλαγές στο περιεχόμενο κ.ά. είναι μερικές από τις συνέπειες της κρίσης στα ΜΜΕ, που οδηγούν στην αναδιάταξη του τοπίου της μαζικής επικοινωνίας στην Ελλάδα[4].
Η εξέταση της κρίσης στο χώρο των ΜΜΕ παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για δύο λόγους. Πρώτον διότι σχετίζεται με το δημόσιο αγαθό της ενημέρωσης και δεύτερον διότι η λειτουργία τους συνάπτεται ευθέως με τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι τα ΜΜΕ να προσπαθούν να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους μέσω της ροπής τους προς τη μία ή την άλλη πολιτική πλευρά. Στο σημείο αυτό η προπαγάνδα διαφαίνεται πιο έντονα από ποτέ, με τις βασικές προϋποθέσεις της, όπως η πρόθεση του κράτους να εναρμονίσει τους στόχους των πολιτών με τις δικές του επιδιώξεις, η επιλεκτική διάχυση πλευρών της πληροφορίας και η εσωτερίκευση από τους πολίτες ως δικές τους πολιτικές τοποθετήσεις, ιδεολογίες και κουλτούρες, που παρουσιάζονται ως υποδειγματικές από τα ΜΜΕ, να εφαρμόζονται μία προς μία[5]. Διάφορες τεχνικές βοηθούν προς αυτήν την κατεύθυνση. H χειραγώγηση μέσω του τρόμου εκδηλώνεται με τη διαδοχική και έντεχνη υπερβολή υπαρκτών προβλημάτων με σκοπό το τρομοκρατημένο κοινό να αποδεχθεί σκληρές λύσεις ως αναγκαίες για την ασφάλεια και την επιβίωσή του[6]. Επιπλέον, η δημιουργία στερεοτύπων, τα οποία για μεγάλα τμήματα του πληθυσμού ισχύουν ως λογικά σχήματα με βάση τα οποία ερμηνεύουν τα φαινόμενα της πραγματικότητας. Για παράδειγμα το φαινόμενο της ανεργίας, έντονο φαινόμενο της οικονομικής κρίσης, γίνεται αφορμή για τη δημιουργία στερεοτύπων και προπαγανδιστικών μηνυμάτων μέσω των ΜΜΕ. Οι μετανάστες βρίσκονται στο επίκεντρο της προσοχής καθώς σύμφωνα με τα Μέσα αποτελούν μεγάλο μέρος του προβλήματος της ανεργίας. Έτσι στην περίπτωση αυτή θα υπερτονιστούν οι ποινικές πράξεις των αλλοδαπών, θα τεθούν ζητήματα εγκληματικότητας από μετανάστες, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η πόλωση μεταξύ των πολιτών και να γίνονται αποδεχτές ή και να απαιτούνται ακραίες συμπεριφορές ως λύσεις[7]. Τέλος γνωστή τεχνική των ΜΜΕ είναι η μετάθεση της σκέψης από τα ουσιώδη ζητήματα σε ανούσιες λεπτομέρειες. Η αμφισημία των νοημάτων και οι πολλαπλές πιθανότητες ερμηνείας της αντικειμενικότητας μειώνονται, εξαιτίας της συστηματικής προσπάθειας της εξουσίας να αποκρύψει εναλλακτικές, να νοηματοδοτήσει και να υπερτονίσει όσες μπορούν ευχερέστερα να περιγράψουν τις αντιλήψεις της. Ένα συμβάν, όσο αδιάφορο κι αν είναι, αναγάγετε σε είδηση, επειδή ακριβώς προβάλλεται από τα ΜΜΕ[8].
Σίγουρα κανείς δε θα μπορούσε να αρνηθεί ότι τα μέσα μαζικής επικοινωνίας προσφέρουν στο κοινό μια πλατιά και άμεση ενημέρωση για τις παγκόσμιες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις. Αυτό όμως που μπορούμε να πούμε επίσης ότι συμβαίνει είναι η ερμηνεία των εξελίξεων αυτών με συγκεκριμένους όρους.
Γυρίζοντας ξανά στο θέμα της οικονομικής κρίσης, φαίνεται ότι τα μέσα μαζικής επικοινωνίας καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσης, γίνονται κεφαλαιώδους σημασίας μέσα για την κατανόηση και την αντιμετώπισή της, για την εφαρμογή μιας οικονομικής πολιτικής, για την έκφραση και διαμάχη των διαφορετικών απόψεων σχετικά με τις αιτίες, τις συνέπειες και τη διαχείριση της κρίσης στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Από την αρχή της ελληνικής κρίσης τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης στην Ευρώπη γύρω από το θέμα αυτό[9]. Ειδικότερα η αντιμετώπιση του ελληνικού προβλήματος από τα διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης διανύει διακριτές περιόδους. Η πρώτη, μεταξύ 2010 και 2012, καλύπτει την αρχή της κρίσης και χαρακτηρίζεται από μια πολύ σκληρή μεταχείριση της Ελλάδας. Οι Έλληνες παρουσιάζονται ως μια ομοιογενής ομάδα με κοινά αρνητικά χαρακτηριστικά (τεμπέληδες, ανεύθυνοι, κερδοσκόποι, απατεώνες, διεφθαρμένοι κ.λπ.). Αυτή η διαδικασία καταλογισμού ευθύνης που βασίζεται σε ρατσιστικά στερεότυπα έχει διπλή λειτουργία. Από τη μία παρέχει ένα συνεκτικό επεξηγηματικό πλαίσιο για τα αίτια της κρίσης (“μόνοι τους την προκάλεσαν”) ενώ ταυτόχρονα βοηθά στην αποσιώπηση της ευθύνης του ευρωπαϊκού πολιτικού και οικονομικού κατεστημένου[10]. Εκείνη την περίοδο η Ελλάδα περιγραφόταν συστηματικά ως ο “κακός μαθητής της Ευρώπης”, ιδίως σε σύγκριση με την Ισπανία και την Ιταλία, και ως πηγή “μετάδοσης του ιού της κρίσης”[11]. Επιπλέον σύμφωνα με την Amelie Kutter αφού μελέτησε την κάλυψη της κρίσης από την γερμανική οικονομική εφημερίδα Handelsblatt, σημειώνει ότι η ελληνική κρίση χρησιμοποιήθηκε ως επιχείρημα για τη νομιμοποίηση και τη γενίκευση των πολιτικών λιτότητας σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση[12].
Μια μελέτη του βρετανικού Τύπου το 2010[13] οδηγεί με τη σειρά της σε συγγενή συμπεράσματα. Στο κυρίαρχο αφήγημα, η κρίση συμβαίνει επειδή το ελληνικό κράτος και η οικονομία της χώρας δεν υπακούν αρκετά στους κανόνες του νεοφιλελεύθερου πρότυπου και όχι το αντίστροφο.
Συμπερασματικά θα λέγαμε πως έχει διαπιστωθεί ότι τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διατελούν συγκεκριμένους ρόλους και λειτουργίες. Η δύναμη των μέσων είναι βέβαιη, όπως και η χρησιμότητά τους ως μέσο επικοινωνίας και ενημέρωσης. Η σωστή λειτουργία τους δεν αποτελεί εύκολη υπόθεση καθώς από τη μία συνδέονται με το πολιτικό σύστημα ως πομπός ενημέρωσης των εξελίξεων και από την άλλη αποτελούν επιχειρήσεις, που όπως κάθε επιχείρηση, επιθυμεί να είναι κερδοφόρα. Το ερώτημα είναι πώς θα μπορούσε κανείς να αντισταθεί στον έλεγχο της σκέψης από τα ΜΜΕ. Προφανώς λύση δεν αποτελεί να καταργηθούν και να επιστρέψουμε σε παλαιότερες εποχές. Ίσως η αντιμετώπιση του φόβου της απόρριψης όταν εκφράζονται απόψεις διαφορετικές από την τεχνητά διαμορφωμένη «κοινή γνώμη» να αποτελεί ένα μέρος αυτής.
* Κοινωνιολόγος, ΜΔΕ Εγκληματολογίας.
- 1. Lavoinne, 2004. Για τους μηχανισμούς λειτουργίας του πολιτικού λόγου, στον αντίποδα της ξύλινης γλώσσας, βλ. Δημ. Αγγελίδης, «Η γλώσσα της εξουσίας + η εξουσία της γλώσσας», Εφημ. Ελευθεροτυπία, Έντυπη Έκδοση Έψιλον, Κυριακή 20 Σεπτεμβρίου 2009.
- ΜcQuail, D. 1969, Towards a Sociology of Mass Communication, London Collier – Macmillan.
- Μ. Σεραφετινίδου, Κοινωνιολογία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, Βιβλιοθήκη Κοινωνικής Επιστήμης & Κοινωνικής Πολιτικής- Guetenberg, Αθήνα 2003.
- Ν. Λέανδρος, Η κρίση και τα ΜΜΕ, Επιμ. Γ. Πλειός, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2013.
- W. Lippmann, Public Opinion, Transaction Publishers, New edition MacMillan, 1992.
- Γ. Στάμκος, Απαγορευμένη Τεχνολογία. Αρχέτυπο, 2000.
- Ε. Παπάνης, MME, Προπαγάνδα και Διαδίκτυο (Μέρος Πρώτο).
- J. Ellul, Propaganda: The Formation of Men’s Attitudes, 1973.
- Γ. Πλειός, Κοινωνία, πολιτική και μέσα μαζικής επικοινωνίας , Η κρίση και τα ΜΜΕ, Εκδόσεις Παπαζήση, 201, Αθήνα.
- Mylonas, Yiannis. « Media and the Economic Crisis of the EU: The ‘Culturalization’ of a Systemic Crisis and Bild-Zeitung’s Framing of Greece ». triple C: Communication, Capitalism & Critique. 10, no 2 (2012).
- Bickes, Hans, Tina Otten, et Laura Chelsea Weymann. « The Financial Crisis in the German and English Press: Metaphorical Structures in the Media Coverage on Greece, Spain and Italy ». Discourse & Society 25, no 4 (2014).
- Kutter, Amelie. « A Catalytic Moment: The Greek Crisis in the German Financial Press ». Discourse & Society 25, no 4 (2014).
- Morales, Jérémy, Yves Gendron, et Henri Guénin-Paracini. « La crise grecque. Un scandale manqué ». Revue française de gestion N° 223, n. 4 (2012).